भतृहरिः
शतकत्रय
(१.
नीतिशतक,
२.
शृङ्गारशतक,
३.
वैराग्यशतक)
नीतिशतकम्
भर्तृहरेः
दिक्कालाद्यनवच्छिन्नानन्तचिन्मात्रमूर्तये
।
स्वानुभूत्य्एकमानाय
नमः शान्ताय तेजसे । । १.१
। ।
बोद्धारो
मत्सरग्रस्ताः
प्रभवः
स्मयदूषिताः ।
अबोधोपहताः
चान्ये
जीर्णं
अङ्गे सुभाषितं । । १.२
। ।
अज्ञः
सुखं आराध्यः
सुखतरं
आराध्यते विशेषज्ञः ।
ज्ञानलवदुर्विदग्धं
ब्रह्मापि
तं नरं न रञ्जयति । । १.३
। ।
प्रसह्य
मणिं उद्धरेन्मकरवक्त्रदंष्ट्रान्तरात्
समुद्रं
अपि सन्तरेत्प्रचलदूर्मिमालाकुलं
।
भुजङ्गं
अपि कोपितं शिरसि पुष्पवद्धारयेत्
न
तु प्रतिनिविष्टमूऋखजनचित्तं
आराधयेथ् । । १.४
। ।
लभेत
सिकतासु तैलं अपि यत्नतः
पीडयन्
पिबेच्च
मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः
।
क्वचिदपि
पर्यटन्शशविषाणं आसादयेत्
न
तु प्रतिनिविष्टमूर्खचित्तं
आराधयेथ् । । १.५
। ।
व्यालं
बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धुं
समुज्जृम्भते
छेत्तुं
वज्रमणिं शिरीषकुसुमप्रान्तेन
सन्नह्यति ।
माधुर्यं
मधुबिन्दुना रचयितुं
क्षारामुधेरीहते
नेतुं
वाञ्छन्ति यः खलान्पथि सतां
सूक्तैः सुधास्यन्दिभिः ।
। १.६
। ।
स्वायत्तं
एकान्तगुणं विधात्रा
विनिर्मितं
छादनं अज्ञतायाः ।
विशेषाअतः
सर्वविदां समाजे
विभूषणं
मौनं अपण्डितानां । । १.७
। ।
यदा
किञ्चिज्ज्ञोऽहं द्विप इव
मदान्धः समभवं
तदा
सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं
मम मनः
यदा
किञ्चित्किञ्चिद्बुधजनसकाशादवगतं
तदा
मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो
मे व्यपगतः । । १.८
। ।
कृमिकुलचित्तं
लालाक्लिन्नं विगन्धिजुगुप्सितं
निरुपमरसं
प्रीत्या खादन्नरास्थि
निरामिषं ।
सुरपतिं
अपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य
न शङ्कते
न
हि गणयति क्षुद्रो जन्तुः
परिग्रहफल्गुतां । । १.९
। ।
शिरः
शार्वं स्वर्गात्पशुपतिशिरस्तः
क्षितिधरं
म्हीध्रादुत्तुङ्गादवनिं
अवनेश्चापि जलधिं ।
अधोऽधो
गङ्गेयं पदं उपगता स्तोकम्
अथवाविवेकभ्रष्टानां
भवति विनिपातः शतमुखः । ।
१.१०
। ।
शक्यो
वारयितुं जलेन हुतभुक्च्छत्रेण
सूर्यातपो
नागेन्द्रो
निशिताग्कुशेन समदो दण्डेन
गोगर्दभौ ।
व्याधिर्भेषजसङ्ग्रहैश्च
विविधैर्मन्त्रप्रयोगैर्विषं
सर्वस्यौषधं
अस्ति शास्त्रविहितं मूर्खस्य
नस्त्यौषधिं । । १.११
। ।
साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः
साक्षात्पशुः
पुच्छविषाणहीनः ।
तृणं
न खादन्नपि जीवमानस्
तद्भागधेयं
परमं पशूनां । । १.१२
। ।
येषां
न विद्या न तपो न दानं
ज्ञानं
न शीलं न गुणो न धर्मः ।
ते
मर्त्यलोके भुवि भारभूता
मनुष्यरूपेण
मृगाश्चरन्ति । । १.१३
। ।
वरं
पर्वतदुर्गेषु
भ्रान्तं
वनचरैः सह
न
मूर्खजनसम्पर्कः
सुरेन्द्रभवनेष्वपि
। । १.१४
। ।
शास्त्रोपस्कृतशब्दसुन्दरगिरः
शिष्यप्रदेयागमा
विख्याताः
कवयो वसन्ति विषये यस्य
प्रभोर्निर्धनाः ।
तज्जाड्यं
वसुधादिपस्य कवयस्त्वर्थं
विनापीश्वराः
कुत्स्याः
स्युः कुपरीक्षका हि मणयो
यैरर्घतः पातिताः । । १.१५
। ।
हर्तुर्याति
न गोचरं किं अपि शं पुष्णाति
यत्सर्वदाऽप्य्
अर्थिभ्यः
प्रतिपाद्यमानं अनिशं प्राप्नोति
वृद्धिं परां ।
कल्पान्तेष्वपि
न प्रयाति निधनं विद्याख्यं
अन्तर्धनं
येषां
तान्प्रति मानं उज्झत नृपाः
कस्तैः सह स्पर्धते । । १.१६
। ।
अधिगतपरमार्थान्पण्डितान्मावमंस्थास्
तृणं
इव लघु लक्ष्मीर्नैव तान्संरुणद्धि
।
अभिनवमदलेखाश्यामगण्डस्थलानां
न
भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानां
। । १.१७
। ।
अम्भोजिनीवनविहारविलासं
एव
हंसस्य
हन्ति नितरां कुपितो विधाता
।
न
त्वस्य दुग्धजलभेदविधौ
प्रसिद्धां
वैदग्धीकीर्तिं
अपहर्तुं असौ समर्थः । । १.१८
। ।
केयूराणि
न भूषयन्ति पुरुषं हारा न
चन्द्रोज्ज्वला
न
स्नानं न विलेपनं न कुसुमं
नालङ्कृता मूर्धजाः ।
वाण्येका
समलङ्करोति पुरुषं या संस्कृता
धार्यते
क्षीयन्ते
खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं
भूषणं । । १.१९
। ।
विद्या
नाम नरस्य रूपं अधिकं
प्रच्छन्नगुप्तं धनं
विद्या
भोगकरी यशःसुखकरी विद्या
गुरूणां गुरुः ।
विद्या
बन्धुजनो विदेशगमने विद्या
परा देवता
विद्या
राजसु पूज्यते न तु धनं
विद्याविहीनः पशुः । । १.२०
। ।
क्षान्तिश्चेत्कवचेन
किं किं अरिभिः क्रोधोऽस्ति
चेद्देहिनां
ज्ञातिश्चेदनलेन
किं यदि सुहृद्दिव्यौषधं किं
फलं ।
किं
सर्पैर्यदि दुर्जनाः किं उ
धनैर्विद्याऽनवद्या यदि
व्रीडा
चेत्किं उ भूषणैः सुकविता
यद्यस्ति राज्येन किं । ।
१.२१
। ।
दाक्षिण्यं
स्वजने दया परिजने शाठ्यं
सदा दुर्जने
प्रीतिः
साधुजने नयो नृपजने विद्वज्जने
चार्जवं ।
शौर्यं
शत्रुजने क्षमा गुरुजने
कान्ताजने धृष्टता
ये
चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास्तेष्वेव
लोकस्थितिः । । १.२२
। ।
जाड्यं
धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नतिं
दिशति पापं अपाकरोति ।
चेतः
प्रसादयति दिक्षु तनोति
कीर्तिं
सत्सङ्गतिः
कथय किं न करोति पुंसां । ।
१.२३
। ।
जयन्ति
ते सुकृतिनो
रससिद्धाः
कवीश्वराः ।
नास्ति
येषां यशःकाये
जरामरणजं
भयं । । १.२४
। ।
सूनुः
सच्चरितः सती प्रियतमा स्वामी
प्रसादोन्मुखः
स्निग्धं
मित्रं अवञ्चकः परिजनो
निःक्लेशलेशं मनः ।
आकारो
रुचिरः स्थिरश्च विभवो
विद्यावदातं मुखं
तुष्टे
विष्टपकष्टहारिणि हरौ
सम्प्राप्यते देहिना । ।
१.२५
। ।
प्राणाघातान्निवृत्तिः
परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यं
काले
शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः
परेषां ।
तृष्णास्रोतो
विभङ्गो गुरुषु च विनयः
सर्वभूतानुकम्पा
सामान्यः
सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः
श्रेयसां एष पन्थाः । । १.२६
। ।
प्रारभ्यते
न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्रारभ्य
विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः
।
विघ्नैः
पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारब्धं
उत्तमजना न परित्यजन्ति ।
। १.२७
। ।
असन्तो
नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यः
कृशधनः
प्रिया
न्याय्या वृत्तिर्मलिनं
असुभङ्गेऽप्यसुकरं ।
विपद्युच्चैः
स्थेयं पदं अनुविधेयं च महतां
सतां
केनोद्दिष्टं विषमं असिधाराव्रतं
इदं । । १.२८
। ।
क्षुत्क्षामोऽपि
जराकृशोऽपि शिथिलप्राणोऽपि
कष्टां दशाम्
आपन्नोऽपि
विपन्नदीधितिरिति प्राणेषु
नश्यत्स्वपि ।
मत्तेभेन्द्रविभिन्नकुम्भपिशितग्रासैकबद्धस्पृहः
किं
जीर्णं तृणं अत्ति मानमहतां
अग्रेसरः केसरी । । १.२९
। ।
स्वल्पस्नायुवसावशेषमलिनं
निर्मांसं अप्यस्थि गोः
श्वा
लब्ध्वा परितोषं एति न तु
तत्तस्य क्षुधाशान्तये ।
सिंहो
जम्बुकं अङ्कं आगतं अपि
त्यक्त्वा निहन्ति द्विपं
सर्वः
कृच्छ्रगतोऽपि वाञ्छन्ति
जनः सत्त्वानुरूपं फलं । ।
१.३०
। ।
लाङ्गूलचालनं
अधश्चरणावपातं
भूमौ
निपत्य वदनोदरदर्शनं च ।
श्वा
पिण्डदस्य कुरुते गजपुङ्गवस्तु
धीरं
विलोकयति चाटुशतैश्च भुङ्क्ते
। । १.३१
। ।
परिवर्तिनि
संसारे
मृतः
को वा न जायते ।
स
जातो येन जातेन
याति
वंशः समुन्नतिं । । १.३२
। ।
कुसुमस्तवकस्येव
द्वयी
वृत्तिर्मनस्विनः ।
मूर्ध्नि
वा सर्वलोकस्य
शीर्यते
वन एव वा । । १.३३
। ।
सन्त्यन्येऽपि
बृहस्पतिप्रभृतयः सम्भाविताः
पञ्चषास्
तान्प्रत्येष
विशेषविक्रमरुची राहुर्न
वैरायते ।
द्वावेव
ग्रसते दिवाकरनिशाप्राणेश्वरौ
भास्करौ
भ्रातः
पर्वणि पश्य दानवपतिः
शीर्षावशेषाकृतिः । । १.३४
। ।
वहति
भुवनश्रेणिं शेषः फणाफलकस्थितां
कमठपतिना
मध्येपृष्ठं सदा स च धार्यते
।
तं
अपि कुरुते क्रोडाधीनं
पयोधिरनादराद्
अहह
महतां निःसीमानश्चरित्रविभूतयः
। । १.३५
। ।
वरं
पक्षच्छेदः समदमघवन्मुक्तकुलिशप्रहारैर्
उद्गच्छद्बहुलदहनोद्गारगुरुभिः
।
तुषाराद्रेः
सूनोरहह पितरि क्लेशविवशे
न
चासौ सम्पातः पयसि पयसां
पत्युरुचितः । । १.३६
। ।
सिंहः
शिशुरपि निपतति
मदमलिनकपोलभित्तिषु
गजेषु ।
प्रकृतिरियं
सत्त्ववतां
न
खलु वयस्तेजसो हेतुः । । १.३७
। ।
जातिर्यातु
रसातलं गुणगणैस्तत्राप्यधो
गम्यतां
शीलं
शैलतटात्पतत्वभिजनः सन्दह्यतां
वह्निना ।
शौर्ये
वैरिणि वज्रं आशु निपतत्वर्थोऽस्तु
नः केवलं
येनैकेन
विना गुणस्तृणलवप्रायाः
समस्ता इमे । । १.३८
। ।
धनं
अर्जय काकुत्स्थ
धनमूलं
इदं जगत् ।
अन्तरं
नाभिजानामि
निर्धनस्य
मृतस्य च । । १.३९
। ।
तानीन्द्रियाण्यविकलानि
तदेव नाम
सा
बुद्धिरप्रतिहता वचनं तदेव
।
अर्थोष्मणा
विरहितः पुरुषः क्षणेन
सोऽप्यन्य
एव भवतीति विचित्रं एतथ् । ।
१.४०
। ।
यस्यास्ति
वित्तं स नरः कुलीनः
स
पण्डितः स श्रुतवान्गुणज्ञः
।
स
एव वक्ता स च दर्शनीयः
सर्वे
गुणाः काञ्चनं आश्रयन्ति ।
। १.४१
। ।
दौर्मन्त्र्यान्नृपतिर्विनश्यति
यतिः सङ्गात्सुतो लालनात्
विप्रोऽनध्ययनात्कुलं
कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् ।
ह्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि
कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रयान्
मैत्री
चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्त्यागप्रमादाद्धनं
। । १.४२
। ।
दानं
भोगो नाशस्तिस्रो
गतयो
भवन्ति वित्तस्य ।
यो
न ददाति न भुङ्क्ते
तस्य
तृतीया गतिर्भवति । । १.४३
। ।
मणिः
शाणोल्लीढः समरविजयी हेतिदलितो
मदक्षीणो
नागः शरदि सरितः श्यानपुलिनाः
।
कलाशेषश्चन्द्रः
सुरतमृदिता बालवनिता
तन्निम्ना
शोभन्ते गलितविभवाश्चार्थिषु
नराः । । १.४४
। ।
परिक्षीणः
कश्चित्स्पृहयति यवानां
प्रसृतये
स
पश्चात्सम्पूर्णः कलयति
धरित्रीं तृणसमां ।
अतश्चानैकान्त्याद्गुरुलघुतयाऽर्थेषु
धनिनाम्
अवस्था
वस्तूनि प्रथयति च सङ्कोचयति
च । । १.४५
। ।
राजन्दुधुक्षसि
यदि क्षितिधेनुं एतां
तेनाद्य
वत्सं इव लोकं अमुं पुषाण
तस्मिंश्च
सम्यगनिशं परिपोष्यमाणे
नानाफलैः
फलति कल्पलतेव भूमिः । । १.४६
। ।
सत्यानृता
च परुषा प्रियवादिनी च
हिंस्रा
दयालुरपि चार्थपरा वदान्या
।
नित्यव्यया
प्रचुरनित्यधनागमा च
वाराङ्गनेव
नृपनीतिरनेकरूपा । । १.४७
। ।
आज्ञा
कीर्तिः पालनं ब्राह्मणानां
दानं
भोगो मित्रसंरक्षणं च
येषां
एते षड्गुणा न प्रवृत्ताः
कोऽर्थस्तेषां
पार्थिवोपाश्रयेण । । १.४८
। ।
यद्धात्रा
निजभालपट्टलिखितं स्तोकं
महद्वा धनं
तत्प्राप्नोति
मरुस्थलेऽपि नितरां मेरौ ततो
नाधिकं ।
तद्धीरो
भव वित्तवत्सु कृपणां वृत्तिं
वृथा सा कृथाः
कूपे
पश्य पयोनिधावपि घटो गृह्णाति
तुल्यं जलं । । १.४९
। ।
त्वं
एव चातकाधारोऽ
सीति
केषां न गोचरः ।
किं
अम्भोदवरास्माकं
कार्पण्योक्तं
प्रतीक्षसे । । १.५०
। ।
रे
रे चातक सावधानमनसा मित्र
क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा
बहवो वसन्ति गगने सर्वेऽपि
नैतादृशाः ।
केचिद्वृष्टिभिरार्द्रयन्ति
वसुधां गर्जन्ति केचिद्वृथा
यं
यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो
मा ब्रूहि दीनं वचः । । १.५१
। ।
अकरुणत्वं
अकारणविग्रहः
परधने
परयोषिति च स्पृहा ।
सुजनबन्धुजनेष्वसहिष्णुता
प्रकृतिसिद्धं
इदं हि दुरात्मनां । । १.५२
। ।
दुर्जनः
परिहर्तव्यो
विद्ययाऽलकृतोऽपि
सन् ।
मणिना
भूषितः सर्पः
किं
असौ न भयङ्करः । । १.५३
। ।
जाड्यं
ह्रीमति गण्यते व्रतरुचौ
दम्भः शुचौ कैतवं
शूरे
निर्घृणता मुनौ विमतिता दैन्यं
प्रियालापिनि ।
तेजस्विन्यवलिप्तता
मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे
तत्को
नाम गुणो भवेत्स गुणिनां यो
दुर्जनैर्नाङ्कितः । । १.५४
। ।
लोभश्चेदगुणेन
किं पिशुनता यद्यस्ति किं
पातकैः
सत्यं
चेत्तपसा च किं शुचि मनो
यद्यस्ति तीर्थेन किं ।
सौजन्यं
यदि किं गुणैः सुमहिमा यद्यस्ति
किं मण्डनैः
सद्विद्या
यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति
किं मृत्युना । । १.५५
। ।
शशी
दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी
सरो
विगतवारिजं मुखं अनक्षरं
स्वाकृतेः ।
प्रभुर्धनपरायणः
सततदुर्गतः सज्जनो
नृपाङ्गणगतः
खलो मनसि सप्त शल्यानि मे ।
। १.५६
। ।
न
कश्चिच्चण्डकोपानाम्
आत्मीयो
नाम भूभुजां ।
होतारं
अपि जुह्वानं
स्पृष्टो
वहति पावकः । । १.५७
। ।
मौन्ॐऊकः
प्रवचनपटुर्बाटुलो जल्पको
वा
धृष्टः
पार्श्वे वसति च सदा दूरतश्चाप्रगल्भः
।
क्षान्त्या
भीरुर्यदि न सहते प्रायशो
नाभिजातः
सेवाधर्मः
परमगहनो योगिनां अप्यगम्यः
। । १.५८
। ।
उद्भासिताखिलखलस्य
विशृङ्खलस्य
प्राग्जातविस्तृतनिजाधमकर्मवृत्तेः
।
दैवादवाप्तविभवस्य
गुणद्विषोऽस्य
नीचस्य
गोचरगतैः सुखं आप्यते । ।
१.५९
। ।
आरम्भगुर्वी
क्षयिणी क्रमेण
लघ्वी
पुरा वृद्धिमती च पश्चात् ।
दिनस्य
पूर्वार्धपरार्धभिन्ना
छायेव
मैत्री खलसज्जनानां । । १.६०
। ।
मृगमीनसज्जनानां
तृणजलसन्तोषविहितवृत्तीनां
।
लुब्धकधीवरपिशुना
निष्कारणवैरिणो जगति । ।
१.६१
। ।
वाञ्छा
सज्जनसङ्गमे परगुणे प्रीतिर्गुरौ
नम्रता
विद्यायां
व्यसनं स्वयोषिति रतिर्लोकापवादाद्भयं
।
भक्तिः
शूलिनि शक्तिरात्मदमने
संसर्गमुक्तिः खले
येष्वेते
निवसन्ति निर्मलगुणास्तेभ्यो
नरेभ्यो नमः । । १.६२
। ।
विपदि
धैर्यं अथाभ्युदये क्षमा
सदसि
वाक्यपटुता युधि विक्रमः ।
यशसि
चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ
प्रकृतिसिद्धं
इदं हि महात्मनां । । १.६३
। ।
प्रदानं
प्रच्छन्नं गृहं उपगते
सम्भ्रमविधिः
प्रियं
कृत्वा मौनं सदसि कथनं
चाप्युपकृतेः ।
अनुत्सेको
लक्ष्म्यां अनभिभवगन्धाः
परकथाः
सतां
केनोद्दिष्टं विषमं असिधाराव्रतं
इदं । । १.६४
। ।
करे
श्लाघ्यस्त्यागः शिरसि
गुरुपादप्रणयिता
मुखे
सत्या वाणी विजयि भुजयोर्वीर्यं
अतुलं ।
हृदि
स्वच्छा वृत्तिः श्रुतिं
अधिगतं च श्रवणयोर्
विनाप्यैश्वर्येण
प्रकृतिमहतां मण्डनं इदं ।
। १.६५
। ।
सम्पत्सु
महतां चित्तं
भवत्युत्पलक्ॐअलं
।आपत्सु च महाशैलशिला
सङ्घातकर्कशं
। । १.६६
। ।
सन्तप्तायसि
संस्थितस्य पयसो नामापि न
ज्ञायते
मुक्ताकारतया
तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते
।
स्वात्यां
सागरशुक्तिमध्यपतितं तन्मौक्तिकं
जायते
प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः
संसर्गतो जायते । । १.६७
। ।
प्रीणाति
यः सुचरितैः पितरं स पुत्रो
यद्भर्तुरेव
हितं इच्छति तत्कलत्रं ।
तन्मित्रं
आपदि सुखे च समक्रियं यद्
एतत्त्रयं
जगति पुण्यकृतो लभन्ते । ।
१.६८
। ।
एको
देवः केशवो वा शिवो वा
ह्येकं
मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वा
।
एको
वासः पत्तने वा वने वा
ह्येका
भार्या सुन्दरी वा दरी वा ।
। १.६९
। ।
नम्रत्वेनोन्नमन्तः
परगुणकथनैः स्वान्गुणान्ख्यापयन्तः
स्वार्थान्सम्पादयन्तो
विततपृथुतरारम्भयत्नाः
परार्थे ।
क्षान्त्यैवाक्षेपरुक्षाक्षरमुखरमुखान्दुर्जनान्दूषयन्तः
सन्तः
साश्चर्यचर्या जगति बहुमताः
कस्य नाभ्यर्चनीयाः । । १.७०
। ।
भवन्ति
नम्रास्तरवः फलोद्गमैर्
नवाम्बुभिर्दूरावलम्बिनो
घनाः ।
अनुद्धताः
सत्पुरुषाः समृद्धिभिः
स्वभाव
एष परोपकारिणां । । १.७१
। ।
श्रोत्रं
श्रुतेनैव न कुण्डलेन
दानेन
पाणिर्न तु कङ्कणेन ।
विभाति
कायः करुणपराणां
परोपकारैर्न
तु चन्दनेन । । १.७२
। ।
पापान्निवारयति
योजयते हिताय
गुह्यं
निगूहति गुणान्प्रकटीकरोति
।
आपद्गतं
च न जहाति ददाति काले
सन्मित्रलक्षणं
इदं प्रवदन्ति सन्तः । । १.७३
। ।
पद्माकरं
दिनकरो विकचीकरोति
चम्द्र्प्वोलासयति
कैरवचक्रवालं ।
नाभ्यर्थितो
जलधरोऽपि जलं ददाति
सन्तः
स्वयं परहिते विहिताभियोगाः
। । १.७४
। ।
एके
सत्पुरुषाः परार्थघटकाः
स्वार्थं परित्यजन्ति ये
सामान्यास्तु
परार्थं उद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन
ये ।
तेऽमी
मानुषराक्षसाः परहितं स्वार्थाय
निघ्नन्ति ये
ये
तु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं
ते के न जानीमहे । । १.७५
। ।
क्षीरेणात्मगतोदकाय
हि गुणा दत्ता पुरा तेऽखिला
क्षीरोत्तापं
अवेक्ष्य तेन पयसा स्वात्मा
कृशानौ हुतः ।
गन्तुं
पावकं उन्मनस्तदभवद्दृष्ट्वा
तु मित्रापदं
युक्तं
तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री
पुनस्त्वीदृशी । । १.७६
। ।
इतः
स्वपिति केशवः कुलं इतस्तदीयद्विषाम्
इतश्च
शरणार्थिनां शिखरिणां गणाः
शेरते ।
इतोऽपि
बडवानलः सह समस्तसंवर्तकैऋ
अहो
विततं ऊर्जितं भरसहं सिन्धोर्वपुः
। । १.७७
। ।
तृष्णां
छिन्धि भज क्षमां जहि मदं पापे
रतिं मा कृथाः
सत्यं
ब्रूह्यनुयाहि साधुपदवीं
सेवस्व विद्वज्जनं ।
मान्यान्मानय
विद्विषोऽप्यनुनय प्रख्यापय
प्रश्रयं
कीर्तिं
पालय दुःखिते कुरु दयां एतत्सतां
चेष्टितं । । १.७८
। ।
मनसि
वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णास्
त्रिभुवनं
उपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः
।
परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य
नित्यं
निजहृदि
विकसन्तः सन्त सन्तः कियन्तः
। । १.७९
। ।
किं
तेन हेमगिरिणा रजताद्रिणा
वा
यत्राश्रिताश्च
तरवस्तरवस्त एव ।
मन्यामहे
मलयं एव यद्आश्रयेण
कङ्कोलनिम्बकटुजा
अपि चन्दनाः स्युः । । १.८०
। ।
रत्नैर्महार्हैस्तुतुषुर्न
देवा
न
भेजिरे भीमविषेण भीतिं ।
सुधां
विना न परयुर्विरामं
न
निश्चितार्थाद्विरमन्ति
धीराः । । १.८१
। ।
क्वचित्पृथ्वीशय्यः
क्वचिदपि च परङ्कशयनः
क्वचिच्छाकाहारः
क्वचिदपि च शाल्योदनरुचिः
।
क्वचित्कन्थाधारी
क्वचिदपि च दिव्याम्बरधरो
मनस्वी
कार्यार्थी न गणयति दुःखं न
च सुखं । । १.८२
। ।
ऐश्वर्यस्य
विभूषणं सुजनता शौर्यस्य
वाक्संयमो
ज्ञानस्योपशमः
श्रुतस्य विनयो वित्तस्य
पात्रे व्ययः ।
अक्रोधस्तपसः
क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य
निर्वाजता
सर्वेषां
अपि सर्वकारणं इदं शीलं परं
भूषणं । । १.८३
। ।
निन्दन्तु
नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः
समाविशतु गच्छतु वा यथेष्ठं
।
अद्यैव
वा मरणं अस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात्पथः
प्रविचलन्ति पदं न धीराः ।
। १.८४
। ।
भग्नाशस्य
करण्डपिण्डिततनोर्म्लानेन्द्रियस्य
क्षुधा
कृत्वाखुर्विवरं
स्वयं निपतितो नक्तं मुखे
भोगिनः ।
तृप्तस्तत्पिशितेन
सत्वरं असौ तेनैव यातः यथा
लोकाः
पश्यत दैवं एव हि नृणां वृद्धौ
क्षये कारणं । । १.८५
। ।
आलस्यं
हि मनुष्याणां
शरीरस्थो
महान्रिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो
बन्धुः
कुर्वाणो
नावसीदति । । १.८६
। ।
छिन्नोऽपि
रोहति तर्क्षीणोऽप्युपचीयते
पुनश्चन्द्रः ।
इति
विमृशन्तः सन्तः सन्तप्यन्ते
न दुःखेषु । । १.८७
। ।
नेता
यस्य बृहस्पतिः प्रहरणं वज्रं
सुराः सैनिकाः
स्वर्गो
दुर्गं अनुग्रहः किल हरेरैरावतो
वारणः ।
इत्यैश्वर्यबलान्वितोऽपि
बलभिद्भग्नः परैः सङ्गरे
तद्व्यक्तं
ननु दैवं एव शरणं धिग्धिग्वृथा
पौरुषं । । १.८८
। ।
कर्मायत्तं
फलं पुंसां
बुद्धिः
कर्मानुसारिणी ।
तथापि
सुधिया भाव्यं
सुविचार्यैव
कुर्वता । । १.८९
। ।
खल्वातो
दिवसेश्वरस्य किरणैः सन्ताडितो
मस्तके
वाञ्छन्देशं
अनातपं विधिवशात्तालस्य मूलं
गतः ।
तत्राप्यस्य
महाफलेन पतता भग्नं सशब्दं
शिरः
प्रायो
गच्छति यत्र भाग्यरहितस्तत्रैव
यान्त्यापदः । । १.९०
। ।
रविनिशाकरयोर्ग्रहपीडनं
गजभुजङ्गमयोरपि
बन्धनं ।
मतिमतां
च विलोक्य दरिद्रतां
विधिरहो
बलवानिति मे मतिः । । १.९१
। ।
सृजति
तावदशेषगुणकरं
पुरुषरत्नं
अलङ्करणं भुवः ।
तदपि
तत्क्षणभङ्गि करोति
चेदहह
कष्टं अपण्डितता विधेः । ।
१.९२
। ।
पत्रं
नैव यदा करीरविटपे दोषो वसन्तस्य
किम्
नोलूकोऽप्यवओकते
यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणं
।
धारा
नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य
किं दूषणम्
यत्पूर्वं
विधिना ललाटलिखितं तन्मार्जितुं
कः क्षमः । । १.९३
। ।
नमस्यामो
देवान्ननु हतविधेस्तेऽपि
वशगा
विधिर्वन्द्यः
सोऽपि प्रतिनियतकर्मैकफलदः
।
फलं
कर्मायत्तं यदि किं अमरैः
किं च विधिना
नमस्तत्कर्मभ्यो
विधिरपि न येभ्यः प्रभवति
। । १.९४
। ।
ब्रह्मा
येन कुलालवन्नियमितो
ब्रह्माडभाण्डोदरे
विष्णुर्येन
दशावतारगहने क्षिप्तो महासङ्कटे
।
रुद्रो
येन कपालपाणिपुटके भिक्षाटनं
कारितः
सूर्यो
भ्राम्यति नित्यं एव गगने
तस्मै नमः कर्मणे । । १.९५
। ।
नैवाकृतिः
फलति नैवा कुलं न शीलं
विद्यापि
नैव न च यत्नकृतापि सेवा ।
भाग्यानि
पूर्वतपसा खलु सञ्चितानि
काले
फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः
। । १.९६
। ।
वने
रणे शत्रुजलाग्निमध्ये
महार्णवे
पर्वतमस्तके वा ।
सुप्तं
प्रमत्तं विषमस्थितं वा
रक्षन्ति
पुण्यानि पुराकृतानि । ।
१.९७
। ।
या
साधूंश्च खलान्करोति विदुषो
मूर्खान्हितान्द्वेषिणः
प्रत्यक्षं
कुरुते परीक्षं अमृतं हालाहलं
तत्क्षणात् ।
तां
आराधय सत्क्रियां भगवतीं
भोक्तुं फलं वाञ्छितं
हे
साधो व्यसनैर्गुणेषु
विपुलेष्वास्थां वृथा मा
कृथाः । । १.९८
। ।
गुणवदगुणवद्वा
कुर्वता कार्यजातं
परिणतिरवधार्या
यत्नतः पण्डितेन ।
अतिरभसकृतानां
कर्मणां आविपत्तेर्
भवति
हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः
। । १.९९
। ।
स्थाल्यां
वैदूर्यमय्यां पचति
तिलकणांश्चन्दनैरिन्धनौघैः
सौवर्णैर्लाङ्गलाग्रैर्विलिखति
वसुधां अर्कमूलस्य हेतोः ।
कृत्वा
कर्पूरखण्डान्वृत्तिं इह
कुरुते कोद्रवाणां समन्तात्
प्राप्येमां
कर्म्भूमिं न चरति मनुजो
यस्तोप मन्दभाग्यः । । १.१००
। ।
मज्जत्वम्भसि
यातु मेरुशिखरं शत्रुं जयत्वाहवे
वाणिज्यं
कृषिसेवने च सकला विद्याः
कलाः शिक्षतां ।
आकाशं
विपुलं प्रयातु खगवत्कृत्वा
प्रयत्नं परं
नाभाव्यं
भवतीह कर्मवशतो भाव्यस्य
नाशः कुतः । । १.१०१
। ।
भीमं
वनं भवति तस्य पुरं प्रधानं
सर्वो
जनः स्वजनतां उपयाति तस्य ।
कृत्स्ना
च भूर्भवति सन्निधिरत्नपूर्णा
यस्यास्ति
पूर्वसुकृतं विपुलं नरस्य
। । १.१०२
। ।
को
लाभो गुणिसङ्गमः किं असुखं
प्राज्ञेतरैः सङ्गतिः
का
हानिः समयच्युतिर्निपुणता
का धर्मतत्त्वे रतिः ।
कः
शूरो विजितेन्द्रियः प्रियतमा
काऽनुव्रता किं धनं
विद्या
किं सुखं अप्रवासगमनं राज्यं
किं आज्ञाफलं । । १.१०३
। ।
अप्रियवचनदरिद्रैः
प्रियवचनधनाढ्यैः स्वदारपरितुष्टैः
।
परपरिवादनिवृत्तैः
क्वचित्क्वचिन्मण्डिता वसुधा
। । १.१०४
। ।
कदर्थितस्यापि
हि धैर्यवृत्तेर्
न
शक्यते धैर्यगुणः प्रमार्ष्टुं
।
अध्ॐउखस्यापि
कृतस्य वह्नेर्
नाधः
शिखा याति कदाचिदेव । । १.१०५
। ।
कान्ताकटाक्षविशिखा
न लुनन्ति यस्य
चित्तं
न निर्दहति किपकृशानुतापः
।
कर्षन्ति
भूरिविषयाश्च न लोभपाशैर्
लोकत्रयं
जयति कृत्स्नं इदं स धीरः ।
। १.१०६
। ।
एकेनापि
हि शूरेण
पादाक्रान्तं
महीतलं ।
क्रियते
भास्करेणैव
स्फारस्फुरिततेजसा
। । १.१०७
। ।
वह्निस्तस्य
जलायते जलनिधिः कुल्यायते
तत्क्षणान्
मेरुः
स्वल्पशिलायते मृगपतिः सद्यः
कुरङ्गायते ।
व्यालो
माल्यगुणायते विषरसः पीयूषवर्षायते
यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं
शीलं समुन्मीलति । । १.१०८
। ।
लज्जागुणौघजननीं
जननीं इव स्वाम्
अत्यन्तशुद्धहृदयां
अनुवर्तमानां ।
तेजस्विनः
सुखं असूनपि सन्त्यजनति
सत्यव्रतव्यसनिनो
न पुनः प्रतिज्ञां । । १.१०९
। ।
______________________________________________________________________________
शृङ्गारशतकम्
भर्तृहरेः
शम्भुस्वयम्भुहरयो
हरिणेक्षणानां
येनाक्रियन्त
सततं गृहकुम्भदासाः ।
वाचां
अगोचरचरित्रविचित्रिताय
तस्मै
नमो भगवते मकरध्वजाय । । २.१
। ।
स्मितेन
भावेन च लज्जया भिया
पराण्मुखैरर्धकटाक्षवीक्षणैः
।
वचोभिरीर्ष्याकलहेन
लीलया
समस्तभावैः
खलु बन्धनं स्त्रियः । । २.२
। ।
भ्रूचातुर्यात्कुष्चिताक्षाः
कटाक्षाः
स्निग्धा
वाचो लज्जितान्ताश्च हासाः
।
लीलामन्दं
प्रस्थितं च स्थितं च
स्त्रीणां
एतद्भूषणं चायुधं च । । २.३
। ।
क्वचित्सभ्रूभङ्गैः
क्वचिदपि च लज्जापरिगतैः
क्वचिद्भूरित्रस्तैः
क्वचिदपि च लीलाविललितैः ।
कुमारीणां
एतैर्मदनसुभगैर्नेत्रवलितैः
स्फुरन्नीलाब्जानां
प्रकरपरिकीर्णा इव दिशः ।
। २.४
। ।
वक्त्रं
चन्द्रविकासि पङ्कजपरीहासक्षमे
लोचने
वर्णः
स्वर्णं अपाकरिष्णुरलिनीजिष्णुः
कचानां चयः ।
बक्षोजाविभकुम्भविभ्रमहरौ
गुर्वी नितम्बस्थली
वाचां
हारि च मार्दवं युवतीषु
स्वाभाविकं मण्डनं । । २.५
। ।
स्मितकिञ्चिन्मुग्धं
सरलतरलो दृष्टिविभवः
परिस्पन्दो
वाचां अभिनवविलासोक्तिसरसः
।
गतानां
आरम्भः किसलयितलीलापरिकरः
स्पृशन्त्यास्तारुण्यं
किं इव न हि रम्यं मृगदृशः ।
। २.६
। ।
द्रष्टव्येषु
किं उत्तमं मृगदृशः प्रेमप्रसन्नं
मुखं
घ्रातवेष्वपि
किं तद्आस्यपवनः श्रव्येषु
किं तद्वचः ।
किं
स्वाद्येषु तद्ओष्ठपल्लवरसः
स्पृश्येषु किं तद्वपुर्ध्येयं
किं
नवयौवने सहृदयैः सर्वत्र
तद्विभ्रमाः । । २.७
। ।
एताश्चलद्वलयसंहतिमेखलोत्थझङ्कार
नूपुरपराजितराजहंस्यः
।
कुर्वन्ति
कस्य न मनो विवशं तरुण्यो
वित्रस्तमुग्धहरिणीसदृशैः
कटाक्षैः । । २.८
। ।
कुङ्कुमपङ्ककलङ्कितदेहा
गौरपयोधरकम्पितहारा
।
नूपुरहंसरणत्पद्मा
कं
न वशीकुरुते भुवि रामा । ।
२.९
। ।
नूनं
हि ते कविवरा विपरीतवाचो
ये
नित्यं आहुरबला इति कामिनीस्ताः
।
याभिर्विलोलितरतारकदृष्टिपातैः
शक्रादयोऽपि
विजितास्त्वबलाः कथं ताः ।
। २.१०
। ।
नूनं
आज्ञाकरस्तस्याः सुभ्रुवो
मकरध्वजः ।
यतस्तन्नेत्रसञ्चारसूचितेषु
प्रवर्तते । । २.११
। ।
केशाः
संयमिनः श्रुतेरपि परं पारं
गते लोचने
अन्तर्वक्त्रं
अपि स्वभावशुचिभीः कीर्णं
द्विजानां गणैः ।
मुक्तानां
सतताधिवासरुचिरौ वक्षोजकुम्भाविमावित्थं
तन्वि
वपुः प्रशान्तं अपि तेरागं
करोत्येव नः । । २.१२
। ।
मुग्धे
धानुष्कता केयं अपूर्वा त्वयि
दृश्यते ।
यया
विध्यसि चेतांसि गुणैरेव न
सायकैः । । २.१३
। ।
सति
प्रदीपे सत्यग्नौ सत्सु
तारारवीन्दुषु ।
विना
मे मृगशावाक्ष्या तमोभूतं
इदं जगथ् । । २.१४
। ।
उद्वृत्तः
स्तनभार एष तरले नेत्रे चले
भ्रूलते
रागाधिष्ठितं
ओष्ठपल्लवं इदं कुर्वन्तु
नाम व्यथां ।
सौभाग्याक्षरमालिकेव
लिखिता पुष्पायुधेन स्वयं
मध्यस्थापि
करोति तापं अधिकं र्ॐआवलिः
केन सा । । २.१५
। ।
मुखेन
चन्द्रकान्तेन महानीलैः
शिरोरुहैः ।
कराभ्यां
पद्मरागाभ्यां रेजे रत्नमयीव
सा । । २.१६
। ।
गुरुणा
स्तनभारेण मुखचन्द्रेण भास्वता
।
शनैश्चराभ्यां
पादाभ्यां रेजे ग्रहमयीव सा
। । २.१७
। ।
तस्याः
स्तनौ यदि घनौ जघनं च हारि
वक्त्रं
च चारु तव चित्त किं आकुलत्वं
।
पुण्यं
कुरुष्व यदि तेषु तवास्ति
वाञ्छा
पुण्यैर्विना
न हि भवन्ति समीहितार्थाः
। । २.१८
। ।
इमे
तारुण्यश्रीनवपरिमलाः
प्रौढसुरतप्रताप
प्रारम्भाः
स्मरविजयदानप्रतिभुवः ।
चिरं
चेतश्चोरा अभिनवविकारैकगुरवो
विलासव्यापाराः
किं अपि विजयन्ते मृगदृशां
। । २.१९
। ।
प्रणयमधुराः
प्रेमोद्गारा रसाश्रयतां
गताः
फणितिमधुरा
मुग्धप्रायाः प्रकाशितसम्मदाः
।
प्रकृतिसुभगा
विस्रम्भार्द्राः स्मरोदयदायिनी
रहसि
किं अपि स्वैरालापा हरन्ति
मृगीदृशां । । २.२०
। ।
विश्रम्य
विश्रम्य वनद्रुमाणां
छायासु
तन्वी विचचार काचित् ।
स्तनोत्तरीयेण
करोद्धृतेन
निवारयन्ती
शशिनो मयूखान् । । २.२१
। ।
अदर्शने
दर्शनमात्रकामा
दृष्ट्वा
परिष्वङ्गसुखैकलोला ।
आलिङ्गितायां
पुनरायताक्ष्यामाशास्महे
विग्रहयोरभेदं
। । २.२२
। ।
मालती
शिरसि जृम्भणं मुखे
चन्दनं
वपुषि कुङ्कुमाविलं ।
वक्षसि
प्रियतमा मदालसा
स्वर्ग
एष परिशिष्ट आगमः । । २.२३
। ।
प्राङ्मां
एति मनागनागतरसं जाताभिलाषां
ततः
सव्रीडं
तदनु श्लथोद्यमं अथ प्रध्वस्तधैर्यं
पुनः ।
प्रेमार्द्रं
स्पृहणीयनिर्भररहः क्रीडाप्रगल्भं
ततो
निःसङ्गाङ्गविकर्षणाधिकसुखरम्यं
कुलस्त्रीरतं । । २.२४
। ।
उरसि
निपतितानां स्रस्तधम्मिल्लकानां
मुकुलितनयनानां
किञ्चिद्उन्मीलितानां ।
उपरि
सुरतखेदस्विन्नगण्डस्थलानामधर
मधु
वधूनां भाग्यवन्तः पिबन्ति
। । २.२५
। ।
आमीलितनयनानां
यः
सुरतरसोऽनु
संविदं भाति ।
मिथुरैर्मिथोऽवधारितमवितथम्
इदं
एव कामनिर्बर्हणं । । २.२६
। ।
इदं
अनुचितं अक्रमश्च पुंसां
यदिह
जरास्वपि मन्मथा विकाराः ।
तदपि
च न कृतं नितम्बिनीनां
स्तनपतनावधि
जीवितं रतं वा । । २.२७
। ।
राजस्तृष्णाम्बुराशेर्न
हि जगति गतः कश्चिदेवावसानं
को
वार्थोऽर्थैः प्रभूतैः
स्ववपुषि गलिते यौवने सानुरागे
।
गच्छामः
सद्म यावद्विकसितनयनेन्दीवरालोकिनीनामाक्रम्याक्रम्य
रूपं
झटिति न जरया लुप्यते प्रेयसीनां
। । २.२८
। ।
रागस्यागारं
एकं नरकशतमहादुःखसम्प्राप्तिहेतुर्मोहस्योत्पत्ति
बीजं
जलधरपटलं ज्ञानताराधिपस्य
।
कन्दर्पस्यैकमित्रं
प्रकटितविविधस्पष्टदोषप्रबन्धं
लोकेऽस्मिन्न
ह्यर्थव्रजकुलभवनयौवनादन्यदस्ति
। । २.२९
। ।
शृङ्गारद्रुमनीरदे
प्रसृमरक्रीडारसस्रोतसि
प्रद्युम्नप्रियबान्धवे
चतुरवाङ्मुक्ताफलोदन्वति
।
तन्वीनेत्रचकोरपावनविधौ
सौभाग्यलक्ष्मीनिधौ
धन्यः
कोऽपि न विक्रियां कलयति
प्राप्ते नवे यौवने । । २.३०
। ।
संसारेऽस्मिन्नसारे
कुनृपतिभवनद्वारसेवाकलङ्कव्यासङ्ग
व्यस्तधैर्यं
कथं अमलधियो मानसं संविदध्युः
।
यद्येताः
प्रोद्यद्इन्दुद्युतिनिचयभृतो
न स्युरम्भोजनेत्राः
प्रेङ्खत्काञ्चीकलापाः
स्तनभरविनमन्मध्यभाजस्तरुण्यः
। । २.३१
। ।
सिद्धाध्यासितकन्दरे
हरवृषस्कन्धावरुग्णद्रुमे
गङ्गाधौतशिलातले
हिमवतः स्थाने स्थिते श्रेयसि
।
कः
कुर्वीत शिरः प्रणाममलिनं
म्लानं मनस्वी जनो
यद्वित्रस्तकुरङ्गशावनयना
न स्युः स्मरास्त्रं स्त्रियः
। । २.३२
। ।
संसार
तव पर्यन्तपदवी न दवीयसी ।
अन्तरा
दुस्तरा न स्युर्यदि ते
मदिरेक्षणां । । २.३३
। ।
दिश
वनहरिणीभ्यो वंशकाण्डच्छवीनां
कवलं
उपलकोटिच्छिन्नमूलं कुशानां
।
शकयुवतिकपोलापाण्डुताम्बूलवल्लीदलम्
अरुणनखाग्रैः
पाटितं वा वधूभ्यः । । २.३४
। ।
असाराः
सर्वे ते विरतिविरसाः पापविषया
जुगुप्स्यन्तां
यद्वा ननु सकलदोषास्पदं इति
।
तथाप्येतद्भूमौ
नहि परहितात्पुण्यं अधिकं
न
चास्मिन्संसारे कुवलयदृशो
रम्यं अपरं । । २.३५
। ।
एतत्कामफलो
लोके यद्द्वयोरेकचित्तता
।
अन्यचित्तकृते
कामे शवयोरिव सङ्गमः । ।
२.३५*१
। ।
मात्सर्यं
उत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः
समर्यादं
इदं वदन्तु ।
सेव्या
नितम्बाः किं उ भूधराणामत
स्मरस्मेरविलासिनीनां
। । २.३६
। ।
संसारे
स्वप्नसारे परिणतितरले द्वे
गती पण्डितानां
तत्त्वज्ञानामृताम्भःप्लवललितधियां
यातु कालः कथञ्चित् ।
नो
चेन्मुग्धाङ्गनानां
स्तनजघनघनाभोगसम्भोगिनीनां
स्थूलोपस्थस्थलीषु
स्थगितकरतलस्पर्शलीलोद्यमानां
। । २.३७
। ।
आवासः
क्रियतां गङ्गे पापहारिणि
वारिणि ।
स्तनद्वये
तरुण्या वा मनोहारिणि हारिणि
। । २.३८
। ।
किं
इह बहुभिरुक्तैर्युक्तिशून्यैः
प्रलापैर्द्वयम्
इह
पुरुषाणां सर्वदा सेवनीयं
।
अभिनवमदलीलालालसं
सुन्दरीणां
स्तनभरपरिखिन्नं
यौवनं वा वनं वा । । २.३९
। ।
सत्यं
जना वच्मि न पक्षपाताल्
लोकेषु
सप्तस्वपि तथ्यं एतत् ।
नान्यन्मनोहारि
नितम्बिनीभ्यो
दुःखैकहेतुर्न
च कश्चिदन्यः । । २.४०
। ।
कान्तेत्युत्पललोचनेति
विपुलश्रोणीभरेत्युन्नमत्पीनोत्तुङ्ग
पयोधरेति
समुखाम्भोजेति सुभ्रूरिति
।
दृष्ट्वा
माद्यति मोदतेऽभिरमते प्रस्तौति
विद्वानपि
प्रत्यक्षाशुचिभस्त्रिकां
स्त्रियं अहो मोहस्य दुश्चेष्टितं
। । २.४१
। ।
स्मृता
भवति तापाय दृष्टा चोन्मादकारिणी
।
स्पृष्टा
भवति मोहाय सा नाम दयिता कथं
। । २.४२
। ।
तावदेवामृतमयी
यावल्लोचनगोचरा ।
चक्षुष्पथादतीता
तु विषादप्यतिरिच्यते । ।
२.४३
। ।
नामृतं
न विषं किञ्चिदेतां मुक्त्वा
नितम्बिनीं ।
सैवामृतलता
रक्ता विरक्ता विषवल्लरी ।
। २.४४
। ।
आवर्तः
संशयानां अविनयभुवनं पट्टणं
साहसानां
दोषाणां
सन्निधानं कपटशतमयं क्षेत्रं
अप्रत्ययानां ।
स्वर्गद्वारस्य
विघ्नो नरकपुरमुख सर्वमायाकरण्डं
स्त्रीयन्त्रं
केन सृष्टं विषं अमृतमयं
प्राणिलोकस्य पाशः । । २.४५
। ।
नो
सत्येन मृगाङ्क एष वदनीभूतो
न चेन्दीवरद्वन्द्वं
लोचनतां
गत न कनकैरप्यङ्गयष्टिः कृता
।
किन्त्वेवं
कविभिः प्रतारितमनास्तत्त्वं
विजानन्नपि
त्वङ्मांसास्थिमयं
वपुर्मृगदृशां मन्दो जनः
सेवते । । २.४६
। ।
लीलावतीनां
सहजा विलासास्त
एव
मूढस्य हृदि स्फुरन्ति ।
रागो
नलिन्या हि निसर्गसिद्धस्तत्र
भ्रम्त्येव
वृथा षड्अङ्घ्रिः । । २.४७
। ।
संमोहयन्ति
मदयन्ति विडम्बयन्ति
निर्भर्त्स्यन्ति
रमयन्ति विषादयन्ति ।
एताः
प्रविश्य सदयं हृदयं नराणां
किं
नाम वामनयना न समाचरन्ति ।
। २.४७*१
। ।
यदेतत्पूर्णेन्दुद्युतिहरं
उदाराकृति परं
मुखाब्जं
तन्वङ्ग्याः किल वसति यत्राधरमधु
।
इदं
तत्किं पाकद्रुमफलं इदानीं
अतिरसव्यतीतेऽस्मिन्
काले
विषं इव भविष्य्त्यसुखदं ।
। २.४८
। ।
उन्मीलत्त्रिवलीतरङ्गनिलया
प्रोत्तुङ्गपीनस्तनद्वन्द्वेनोद्गत
चक्रवाकयुगला
वक्त्राम्बुजोद्भासिनी ।
कान्ताकारधरा
नदीयं अभितः क्रूरात्र नापेक्षते
संसारार्णवमज्जनं
यदि तदा दूरेण सन्त्यज्यतां
। । २.४९
। ।
जल्पन्ति
सार्धं अन्येन पश्यन्त्यन्यं
सविभ्रमाः ।
हृद्गतं
चिन्तयन्त्यन्यं प्रियः को
नाम योषितां । । २.५०
। ।
मधु
तिष्ठति वाचि योषितां हृदि
हालाहलं एव केवलं ।
अतएव
निपीयतेऽधरो हृदयं मुष्टिभिरेव
ताड्यते । । २.५१
। ।
अपसर
सखे दूरादस्मात्कटाक्षविषानलात्
प्रकृतिविषमाद्योषित्सर्पाद्विलासफणाभृतः
।
इतरफणिना
दष्टः शक्यश्चिकित्सितुं
औषधैश्चतुर्
वनिताभोगिग्रस्तं
हि मन्त्रिणः । । २.५२
। ।
विस्तारितं
मकरकेतनधीवरेण
स्त्रीसंज्ञितं
बडिशं अत्र भवाम्बुराशौ ।
येनाचिरात्तद्अधरामिषलोलमर्त्य
मत्स्यान्विकृष्य
विपचत्यनुरागवह्नौ । । २.५३
। ।
कामिनीकायकान्तारे
कुचपर्वतदुर्गमे ।
मा
संचर मनः पान्थ तत्रास्ते
स्मरतस्करः । । २.५४
। ।
व्यादीर्घेण
चलेन वक्त्रगतिना तेजस्विना
भोगिना
नीलाब्जद्युतिनाहिना
परं अहं दृष्टो न तच्चक्षुषा
।
दृष्टे
सन्ति चिकित्सका दिशि दिशि
प्रायेण दर्मार्थिनो
मुग्धाक्ष्क्षणवीक्षितस्य
न हि मे वैद्यो न चाप्यौषधं
। । २.५५
। ।
इह
हि मधुरगीतं नृत्यं एतद्रसोऽयं
स्फुरति
परिमलोऽसौ स्पर्श एष स्तनानां
।
इति
हतपरमार्थैरिन्द्रियैर्भ्राम्यमाणः
स्वहितकरणधूर्तैः
पञ्चभिर्वञ्चितोऽस्मि । ।
२.५६
। ।
न
गम्यो मन्त्राणां न च भवति
भैषज्यविषयो
न
चापि प्रध्वंसं व्रजति विविधैः
शान्तिकशतैः ।
भ्रमावेशादङ्गे
कं अपि विदधद्भङ्गं असकृत्
स्मरापस्मारोऽयं
भ्रमयति दृशं घूर्णयति च ।
। २.५७
। ।
जात्य्अन्धाय
च दुर्मुखाय च जराजीर्णा
खिलाङ्गाय च
ग्रामीणाय
च दुष्कुलाय च गलत्कुष्ठाभिभूताय
च ।
यच्छन्तीषु
मनोहरं निजवपुलक्ष्मीलवश्रद्धया
पण्यस्त्रीषु
विवेककल्पलतिकाशस्त्रीषु
राज्येत कः । । २.५८
। ।
वेश्यासौ
मदनज्वाला
रूपेऽन्धनविवर्धिता
।
कामिभिर्यत्र
हूयन्ते
यौवनानि
धनानि च । । २.५९
। ।
कश्चुम्बति
कुलपुरुषो वेश्याधरपल्लवं
मनोज्ञं अपि ।
चारभटचोरचेटकनटविटनिष्ठीवनशरावं
। । २.६०
। ।
धन्यास्त
एव धवलायतलोचनानां
तारुण्यदर्पघनपीनपयोधराणां
।
क्षामोदरोपरि
लसत्त्रिवलीलतानां
दृष्ट्वाकृतिं
विकृतिं एति मनो न येषां । ।
२.६१
। ।
बाले
लीलामुकुलितं अमी मन्थरा
दृष्टिपाताः
किं
क्षिप्यन्ते विरमविरम व्यर्थ
एष श्रमस्ते ।
सम्प्रत्यन्ये
वयं उपरतं बाल्यं आस्था वनान्ते
क्षीणो
मोहस्तृणं इव जगज्जालं आलोकयामः
। । २.६२
। ।
इयं
बाला मां प्रत्यनवरतं
इन्दीवरदलप्रभा
चीरं
चक्षुः क्षिपति किं अभिप्रेतं
अनया ।
गतो
मोहोऽस्माकं स्मरशबरबाणव्यतिकरज्वर
ज्वाला
शान्ता तदपि न वराकी विरमति
। । २.६३
। ।
किं
कन्दर्प करं कदर्थयसि रे
कोदण्डटङ्कारितं
रे
रे कोकिल क्ॐअलं कलरवं किं
वा वृथा जल्पसि ।
मुग्धे
स्निग्धविदग्धचारुमधुरैर्लोलैः
कटाक्षैरलं
चेतश्चुम्बितचन्द्रचूडचरणध्यानामृतं
वर्तते । । २.६४
। ।
विरहेऽपि
सङ्गमः खलु
परस्परं
सङ्गतं मनो येषां ।
हृदयं
अपि विघट्टितं चेत्
सङ्गी
विरहं विशेषयति । । २.६५
। ।
किं
गतेन यदि सा न जीवति
प्राणिति
प्रियतमा तथापि किं ।
इत्युदीक्ष्य
नवमेघमालिकां
न
प्रयाति पथिकः स्वमन्दिरं
। । २.६६
। ।
विरमत
बुधा योषित्सङ्गात्सुखात्क्षणभङ्गुरात्
कुरुत
करुणामैत्रीप्रज्ञावधूजनसङ्गमं
।
न
खलु नरके हाराक्रान्तं
घनस्तनमण्डलं
शरणं
अथवा श्रोणीबिम्बं रणन्मणिमेखलं
। । २.६७
। ।
यदा
योगाभ्यासव्यसनकृशयोरात्ममनसोरविच्छिन्ना
मैत्री
स्फुरति कृतिनस्तस्य किं उ
तैः ।
प्रियाणां
आलापैरधरमधुभिर्वक्त्रविधुभिः
सनिश्वासामोदैः
सकुचकलशाश्लेषसुरतैः । ।
२.६८
। ।
यदासीदज्ञानं
स्मरतिमिरसञ्चारजनितं
तदा
दृष्टनारीमयं इदं अशेषं जगदिति
।
इदानीं
अस्माकं पटुतरविवेकाञ्जनजुषां
समीभूता
दृष्टिस्त्रिभुवनं अपि ब्रह्म
मनुते । । २.६९
। ।
तावदेव
कृतिनां अपि स्फुरत्येष
निर्मलविवेकदीपकः
।
यावदेव
न कुरङ्गचक्षुषां
ताड्यते
चटुललोचनाञ्चलैः । । २.७०
। ।
वचसि
भवति सङ्गत्यागं उद्दिश्य
वार्ता
श्रुतिमुखरमुखानां
केवलं पण्डितानां ।
जघनं
अरुणरत्नग्रन्थिकाञ्चीकलापं
कुवलयनयनानां
को विहातुं समर्थः । । २.७१
। ।
स्वपरप्रतारकोऽसौ
निन्दति
योऽलीकपण्डितो युवतीः ।
यस्मात्तपसोऽपि
फलं
स्वर्गः
स्वर्गेऽपि चाप्सरसः । ।
२.७२
। ।
मत्तेभकुम्भदलने
भुवि सन्ति धीराः
केचित्प्रचण्डमृगराजवधेऽपि
दक्षाः ।
किन्तु
ब्रवीमि बलिनां पुरतः प्रसह्य
कन्दर्पदर्पदलने
विरला मनुष्याः । । २.७३
। ।
सन्मार्गे
तावदास्ते प्रभवति च
नरस्तावदेवेन्द्रियाणां
लज्जां
तावद्विधत्ते विनयं अपि
समालम्बते तावदेव ।
भ्रूचापाकृष्टमुक्ताः
श्रवणपथगता नीलपक्ष्माण एते
यावल्लीलावतीनां
हृदि न धृतिमुषो दृष्टिबाणाः
पतन्ति । । २.७४
। ।
उन्मत्तप्रेमसंरम्भाद्
आरभन्ते
यद्अङ्गनाः ।
तत्र
प्रत्यूहं आधातुं
ब्रह्मापि
खलु कातरः । । २.७५
। ।
तावन्महत्त्वं
पाण्डित्यं
कुलीनत्वं
विवेकिता ।
यावज्ज्वलति
नाङ्गेषु
हतः
पञ्चेषुपावकः । । २.७६
। ।
शास्त्रज्ञोऽपि
प्रगुणितनयोऽत्यान्तबाधापि
बाढं
संसारेऽस्मिन्भवति
विरलो भाजनं सद्गतीनां ।
येनैतस्मिन्निरयनगरद्वारं
उद्घाटयन्ती
वामाक्षीणां
भवति कुटिला भ्रूलता कुञ्चिकेव
। । २.७७
। ।
कृशः
काणः खञ्जः श्रवणरहितः
पुच्छविकलो
व्रणी
पूयक्लिन्नः कृमिकुलशतैरावृततनुः
।
क्षुधा
क्षामो जीर्णः पिठरककपालार्पितगलः
शुनीं
अन्वेति श्वा हतं अपि च हन्त्येव
मदनः । । २.७८
। ।
स्त्रीमुद्रां
कुसुमायुधस्य जयिनीं
सर्वार्थसम्पत्करीं
ये
मूढाः प्रविहाय यान्ति कुधियो
मिथ्याफलान्वेषिणः ।
ते
तेनैव निहत्य निर्दयतरं
नग्नीकृता मुण्डिताः
केचित्पञ्चशिखीकृताश्च
जटिलाः कापालिकाश्चापरे ।
। २.७९
। ।
विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो
वाताम्बुपर्णाशनास्तेऽपि
स्त्रीमुखपङ्कजं
सुललितं दृष्ट्वैव मोहं गताः
।
शाल्यन्नं
सघृतं पयोदधियुतं ये भुञ्जते
मानवास्तेषाम्
इन्द्रियनिग्रहो
यदि भवेद्विन्ध्यः प्लवेत्सागरे
। । २.८०
। ।
परिमलभृतो
वाताः शाखा नवाङ्कुरकोटयो
मधुरविधुरोत्कण्ठाभाजः
प्रिया पिकपक्षिणां ।
विरलविरसस्वेदोद्गारा
वधूवदनेन्दवः
प्रसरति
मधौ धात्र्यां जातो न कस्य
गुणोदयः । । २.८१
। ।
मधुरयं
मधुरैरपि कोकिला
कलरवैर्मलयस्य
च वायुभिः ।
विरहिणः
प्रहिणस्ति शरीरिणो
विपदि
हन्त सुधापि विषायते । । २.८२
। ।
आवासः
किलकिञ्चितस्य दयितापार्श्वे
विलासालसाः
कर्णे
कोकिलकामिनीकलरवः स्मेरो
लतामण्डपः ।
गोष्ठी
सत्कविभिः समं कतिपयैर्मुग्धाः
सुधांशोः कराः
केषांचित्सुखयन्ति
चात्र हृदयं चैत्रे विचित्राः
क्षपाः । । २.८३
। ।
पान्थ
स्त्रीविरहानलाहुतिकलां
आतन्वती मञ्जरीमाकन्देषु
पिकाङ्गनाभिरधुना
सोत्कण्ठं आलोक्यते ।
अप्येते
नवपाटलापरिमलप्राग्भारपाटच्चरा
वान्तिक्लान्तिवितानतानवकृतः
श्रीखण्डशैलानिलाः । । २.८४
। ।
प्रथितः
प्रणयवतीनां
तावत्पदं
आतनोतु हृदि मानः ।
भवति
न यावच्चन्दनतरु
सुरभिर्मलयपवमानः
। । २.८५
। ।
सहकारकुसुमकेसरनिकर
भरामोदमूर्च्छितदिग्अन्ते
।
मधुरमधुरविधुरमधुपे
मधौ
भवेत्कस्य नोत्कण्ठा । ।
२.८६
। ।
अच्छाच्छचन्दनरसार्द्रतरा
मृगाक्ष्यो
धारागृहाणि
कुसुमानि च क्ॐउदी च ।
मन्दो
मरुत्सुमनसः शुचि हर्म्यपृष्ठं
ग्रीष्मे
मदं च मदनं च विवर्धयन्ति ।
। २.८७
। ।
स्रजो
हृद्यामोदा व्यजनपवनश्चन्द्रकिरणाः
परागः
कासारो मलयजरजः शीधु विशदं
।
शुचिः
सौधोत्सङ्गः प्रतनु वसनं
पङ्कजदृशो
निदाघर्तावेतद्विलसति
लभन्ते सुकृतिनः । । २.८८
। ।
सुधाशुभ्रं
धाम स्फुरद्अमलरश्मिः शशधरः
प्रियावक्त्राम्भोजं
मलयजरजश्चातिसुरभिः ।
स्रजो
हृद्यामोदास्तदिदं अखिलं
रागिणि जने
करोत्यन्तः
क्षोभं न तु विषयसंसर्गविमुखे
। । २.८९
। ।
तरुणीवेषोद्दीपितकामा
विकसज्जातीपुष्पसुगन्धिः
।
उन्नतपीनपयोधरभारा
प्रावृट्तनुते
कस्य न हर्षं । । २.९०
। ।
वियद्उपचितमेघं
भूमयः कन्दलिन्यो
नवकुटजकदम्बामोदिनो
गन्धवाहाः ।
शिखिकुलकलकेकारावरम्या
वनान्ताः
सुखिनं
असुखिनं वा सर्वं उत्कण्ठयन्ति
। । २.९१
। ।
उपरि
घनं घनपटलं
तिर्यग्गिरयोऽपि
नर्तितमयूराः ।
क्षितिरपि
कन्दलधवला
दृष्टिं
पथिकः क्व पातयति । । २.९२
। ।
इतो
विद्युद्वल्लीविलसितं इतः
केतकितरोः
स्फुरन्गन्धः
प्रोद्यज्जलदनिनदस्फूर्जितं
इतः ।
इतः
केकिक्रीडाकलकलरवः पक्ष्मलदृशां
कथं
यास्यन्त्येते विरहदिवसाः
सम्भृतरसाः । । २.९३
। ।
असूचिसञ्चारे
तमसि नभसि प्रौढजलदध्वनि
प्राज्ञंमन्ये
पतति पृषतानां च निचये ।
इदं
सौदामिन्याः कनककमनीयं विलसितं
मुदं
च म्लानिं च प्रथयति पथि
स्वैरसुदृशां । । २.९४
। ।
आसारेण
न हर्म्यतः प्रियतमैर्यातुं
बहिः शक्यते
शीतोत्कम्पनिमित्तं
आयतदृशा गाढं समालिङ्ग्यते
।
जाताः
शीकरशीतलाश्च मरुतोरत्यन्तखेदच्छिदो
धन्यानां
बत दुर्दिनं सुदिनतां याति
प्रियासङ्गमे । । २.९५
। ।
अर्धं
सुप्त्वा निशायाः
सरभससुरतायाससन्नश्लथाङ्गप्रोद्भूतासह्य
तृष्णो
मधुमदनिरतो हर्म्यपृष्ठे
विविक्ते ।
सम्भोगक्लान्तकान्ताशिथिलभुजलतावर्जितं
कर्करीतो
ज्योत्स्नाभिन्नाच्छधारं
पिबति न सलिलं शारदं मन्दपुण्यः
। । २.९६
। ।
हेमन्ते
दधिदुग्धसर्पिरशना माञ्जिष्ठवासोभृतः
काश्मीरद्रवसान्द्रदिग्धवपुषश्छिन्ना
विचित्रै रतैः ।
वृत्तोरुस्तनकामिनोजनकृताश्लेषा
गृहाभ्यन्तरे
ताम्बूलीदलपूगपूरितमुखा
धन्याः सुखं शेरते । । २.९७
। ।
प्रदुयत्प्रौढप्रियङ्गुद्युतिभृति
विकसत्कुन्दमाद्यद्द्विरेफे
काले
प्रालेयवातप्रचलविलसितोदारमन्दारधाम्नि
।
येषां
नो कण्ठलग्ना क्षणं अपि
तुहिनक्षोददक्षा मृगाक्षी
तेसां
आयामयामा यमसदनसमा यामिनी
याति यूनां । । २.९८
। ।
चुम्बन्तो
गण्डभित्तीरलकवति मुखे
सीत्कृतान्यादधाना
वक्षःसूत्कञ्चुकेषु
स्तनभरपुलकोद्भेदं आपादयन्तः
।
ऊरूनाकम्पयन्तः
पृथुजघनतटात्स्रंसयन्तोऽंशुकानि
व्यक्तं
कान्ताजनानां विटचरितभृतः
शैशिरा वान्ति वाताः । । २.९९
। ।
केशानाकुलयन्दृशो
मुकुलयन्वासो बलादाक्षिपन्नातन्वन्
पुलकोद्गमं
प्रकटयन्नावेगकम्पं शनैः
।
बारं
बारं उदारसीत्कृतकृतो
दन्तच्छदान्पीडयन्
प्रायः
शैशिर एष सम्प्रति मरुत्कान्तासु
कान्तायते । । २.१००
। ।
यद्यस्य
नास्ति रुचिरं तस्मिंस्तस्य
स्पृहा मनोज्ञेऽपि ।
रमणीयेऽपि
सुधांशौ न मनःकामः सरोजिन्याः
। । २.१०१
। ।
वैराग्ये
संचरत्येको नीतौ भ्रमति चापरः
।
शृङ्गारे
रमते कश्चिद्भुवि भेदाः
परस्परं । । २.१०२
। ।
इति
शुभं भूयात् ।
______________________________________________________________________________
वैराग्यशतकम्
भर्तृहरेः
चूडोत्तंसितचन्द्रचारुकलिकाचञ्चच्छिखाभास्वरो
लीलादग्धविलोलकामशलभः
श्रेयोदशाग्रे स्फुरन् ।
अन्तःस्फूर्जद्अपारमोहतिमिरप्राग्भारं
उच्चाटयन्
श्वेतःसद्मनि
योगिनां विजयते ज्ञानप्रदीपो
हरः । । ३.१
। ।
भ्रान्तं
देशं अनेकदुर्गविषमं प्राप्तं
न किञ्चित्फलं
त्यक्त्वा
जातिकुलाभिमानं उचितं सेवा
कृता निष्फला ।
भुक्तं
मानविवर्जितं परगृहेष्वाशङ्कया
काकवत्
तृष्णे
जृम्भसि पापकर्मपिशुने
नाद्यापि सन्तुष्यसि । । ३.२
। ।
उत्खातं
निधिशङ्कया क्षितितलं ध्माता
गिरेर्धातवो
निस्तीर्णः
सरितां पतिर्नृपतयो यत्नेन
सन्तोषिताः ।
मन्त्राराधनतत्परेण
मनसा नीताः श्मशाने निशाः
प्राप्तः
काणवराटकोऽपि न मया तृष्णे
सकामा भव । । ३.३
। ।
खलालापाः
सौढाः कथं अपि तद्आराधनपरैर्निगृह्यान्तर्
बाष्पं
हसितं अपि शून्येन मनसा ।
कृतो
वित्तस्तम्भप्रतिहतधियां
अञ्जलिरपि
त्वं
आशे मोघाशे किम अपरं अतो नर्तयसि
मां । । ३.४
। ।
अमीषां
प्राणानां तुलितविसिनीपत्रपयसां
कृते
किं नास्माभिर्विगलितविवेकैर्व्यवसितं
।
यद्आढ्यानां
अग्रे द्रविणमदनिःसंज्ञमनसां
कृतं
मावव्रीडैर्निजगुणकथापातकं
अपि । । ३.५
। ।
क्षान्तं
न क्षमया गृहोचितसुखं त्यक्तं
न सन्तोषतः
सोढो
दुःसहशीततापपवनक्लेशो न
तप्तं तपः ।
ध्यातं
वित्तं अहर्निशं नित्यमितप्राणैर्न
शम्भोः पदं
तत्तत्कर्म
कृतं यदेव मुनिभिस्तैस्तैः
फलैर्वञ्चिताः । । ३.६
। ।
भोगा
न भुक्ता वयं एव भुक्तास्
तपो
न तप्तं वयं एव तप्ताः ।
कालो
न यातो वयं एव यातास्तृष्णा
न
जीर्णा वयं एव जीर्णाः । ।
३.७
। ।
बलिभिर्मुखं
आक्रान्तं पलितेनाङ्कितं
शिरः ।
गात्राणि
शिथिलायन्ते तृष्णैका तरुणायते
। । ३.८
। ।
विवेकव्याकोशे
विदधति समे शाम्यति तृषा
परिष्वङ्गे
तुङ्गे प्रसरतितरां सा परिणता
।
जराजीर्णैश्वर्यग्रसनगहनाक्षेपकृपणस्तृषापात्रं
यस्यां
भवति मरुतां अप्यधिपतिः ।
। ३.८*१
। ।
निवृत्ता
भोगेच्छा पुरुषबहुमानोऽपि
गलितः
समानाः
स्वर्याताः सपदि सुहृदो
जीवितसमाः ।
शनैर्यष्ट्युत्थानं
घनतिमिररुद्धे च नयने
अहो
मूढः कायस्तदपि मरणापायचकितः
। । ३.९
। ।
आशा
नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला
रागग्राहवती
वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी
।
मोहावर्तसुदुस्तरातिगहना
प्रोत्तुङ्गचिन्तातटी
तस्याः
परगता विशुद्धं अलसो नन्दन्ति
योगीश्वराः । । ३.१०
। ।
न
संसारोत्पन्नं चरितं अनुपश्यामि
कुशलं
विपाकः
पुण्यानां जनयति भयं मे विमृशतः
।
महद्भिः
पुण्यौघैश्चिरपरिगृहीताश्च
विषया
महान्तो
जायन्ते व्यसनं इव दातुं
विषयिणां । । ३.११
। ।
अवश्यं
यातारश्चिरतरं उषित्वापि
विषया
वियोगे
को भेदस्त्यजति न जनो यत्स्वयं
अमून् ।
व्रजन्तः
स्वातन्त्र्यादतुलपरितापाय
मनसः
स्वयं
त्यक्ता ह्येते शमसुखं अनन्तं
विदधति । । ३.१२
। ।
ब्रह्मज्ञानविवेकनिर्मलधियः
कुर्वन्त्यहो दुष्करं
यन्मुञ्चन्त्युपभोगभाञ्ज्यपि
धनान्येकान्ततो निःस्पृहाः
।
सम्प्रातान्न
पुरा न सम्प्रति न च प्राप्तौ
दृढप्रत्ययान्
वाञ्छामात्रपरिग्रहानपि
परं त्यक्तुं न शक्ता वयं ।
। ३.१३
। ।
धन्यानां
गिरिकन्दरेषु वसतां ज्योतिः
परं ध्यायतामानन्दाश्रु
जलं
पिबन्ति शकुना निःशङ्कं
अङ्केशयाः ।
अस्माकं
तु मनोरथोपरचितप्रासादवापीतटक्रीडा
काननकेलिकौतुकजुषां
आयुः परं क्षीयते । । ३.१४
। ।
भिक्षाशतं
तदपि नीरसं एकबारं
शय्या
च भूः परिजनो निजदेहमात्रं
।
वस्त्रं
विशीर्णशतखण्डमयी च कन्था
हा
हा तथापि विषया न परित्यजन्ति
। । ३.१५
। ।
स्तनौ
मांसग्रन्थी कनककलशावित्युपमिती
मुखं
श्लेष्मागारं तदपि च शशाङ्केन
तुलितं ।
स्रवन्मूत्रक्लिन्नं
करिवरशिरस्पर्धि जघनं
मुहुर्निन्द्यं
रूपं कविजनविशेषैर्गुरुकृतं
। । ३.१६
। ।
एको
रागिषु राजते प्रियतमादेहार्धहारी
हरो
नीरागेषु
जनो विमुक्तललनासङ्गो न
यस्मात्परः ।
दुर्वारस्मरबाणपन्नगविषव्याबिद्धमुग्धो
जनः
शेषः
कामविडम्बितान्न विषयान्भोक्तुं
न मोक्तुं क्षमः । । ३.१७
। ।
अजानन्दाहात्म्यं
पततु शलभस्तीव्रदहने
स
मीनोऽप्यज्ञानाद्बडिशयुतं
अश्नातु पिशितं ।
विजानन्तोऽप्येते
वयं इह वियज्जालजटिलान्
न
मुञ्चामः कानां अहह गहनो
मोहमहिमा । । ३.१८
। ।
तृषा
शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं
शीतमधुरं
क्षुधार्तः
शाल्यन्नं कवलयति मांसादिकलितं
।
प्रदीप्ते
कामाग्नौ सुदृढतरं आलिङ्गति
वधूं
प्रतीकारं
व्याधः सुखं इति विपर्यस्यति
जनः । । ३.१९
। ।
तुङ्गं
वेश्म सुताः सतां अभिमताः
सङ्ख्यातिगाः सम्पदः
कल्याणी
दयिता वयश्च नवं इत्यज्ञानमूढो
जनः ।
मत्वा
विश्वं अनश्वरं निविशते
संसारकारागृहे
संदृश्य
क्षणभङ्गुरं तदखिलं धन्यस्तु
सन्न्यस्यति । । ३.२०
। ।
दीना
दीनमुखैः सदैव शिशुकैराकृष्टजीर्णाम्बरा
क्रोशद्भिः
क्षुधितैर्निरन्नविधुरा
दृश्या न चेद्गेहिनी ।
याच्ञाभङ्गभयेन
गद्गदगलत्रुट्यद्विलीनाक्षरं
को
देहीति वदेत्स्वदग्धजठरस्यार्थे
मनस्वी पुमान् । । ३.२१
। ।
अभिमतमहामानग्रन्थिप्रभेदपटीयसी
गुरुतरगुणग्रामाभोजस्फुटोज्ज्वलचन्द्रिका
।
विपुलविलल्लज्जावल्लीवितानकुठारिका
जठरपिठरी
दुस्पुरेयं करोति विडम्बनं
। । ३.२२
। ।
पुण्ये
ग्रामे वने वा महति सितपटच्छन्नपाली
कपालिं
ह्यादाय
न्यायगर्भद्विजहुतहुतभुग्धूमधूम्रोपकण्ठे
।
द्वारं
द्वारं प्रविष्टो वरं उदरदरीपूरणाय
क्षुधार्तो
मानी
प्राणैः सनाथो न पुनरनुदिनं
तुल्यकुल्येसु दीनः । । ३.२३
। ।
गङ्गातरङ्गकणशीकरशीतलानि
विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि
।
स्थानानि
किं हिमवतः प्रलयं गतानि
यत्सावमानपरपिण्डरता
मनुष्याः । । ३.२४
। ।
किं
कन्दाः कन्दरेभ्यः प्रलयं
उपगता निर्झरा वा गिरिभ्यः
प्रध्वस्ता
वा तरुभ्यः सरसगलभृतो वल्कलिन्यश्च
शाखाः ।
वीक्ष्यन्ते
यन्मुखानि प्रसभं अपगतप्रश्रयाणां
खलानां
दुःखाप्तस्वल्पवित्तस्मयपवनवशानर्तितभ्रूलतानि
। । ३.२५
। ।
पुण्यैर्मूलफलैस्तथा
प्रणयिनीं वृत्तिं कुरुष्वाधुना
भूशय्यां
नवपल्लवैरकृपणैरुत्तिष्ठ
यावो वनं ।
क्षुद्राणां
अविवेकमूढमनसां यत्रेश्वराणां
सदा
वित्तव्याधिविकारविह्वलगिरां
नामापि न श्रूयते । । ३.२६
। ।
फलं
स्वेच्छालभ्यं प्रतिवनं
अखेदं क्षितिरुहां
पयः
स्थाने स्थाने शिशिरमधुरं
पुण्यसरितां ।
मृदुस्पर्शा
शय्या सुललितलतापल्लवमयी
सहन्ते
सन्तापं तदपि धनिनां द्वारि
कृपणाः । । ३.२७
। ।
ये
वर्तन्ते धनपतिपुरः
प्रार्थनादुःखभाजो
ये
चाल्पत्वं दधति विषयाक्षेपपर्याप्तबुद्धेः
।
तेषां
अन्तःस्फुरितहसितं वासराणि
स्मरेयं
ध्यानच्छेदे
शिखरिकुहरग्रावशय्यानिषण्णः
। । ३.२८
। ।
ये
सन्तोषनिरन्तरप्रमुदितस्तेषां
न भिन्ना मुदो
ये
त्वन्ये धनलुब्धसङ्कलधियस्तेसां
न तृष्णाहता ।
इत्थं
कस्य कृते कुतः स विधिना
कीदृक्पदं सम्पदां
स्वात्मन्येव
समाप्तहेममहिमा मेरुर्न मे
रोचते । । ३.२९
। ।
भिक्षाहारं
अदैन्यं अप्रतिसुखं भीतिच्छिदं
सर्वतो
दुर्मात्सर्यमदाभिमानमथनं
दुःखौघविध्वंसनं ।
सर्वत्रान्वहं
अप्रयत्नसुलभं साधुप्रियं
पावनं
शम्भोः
सत्रं अवायं अक्षयनिधिं
शंसन्ति योगीश्वराः । । ३.३०
। ।
भोगे
रोगमयं कुले च्युतिभयं वित्ते
नृपालाद्भयं
माने
धैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे
जराय भयं ।
शास्त्रे
वादिभयं गुणे खलभयं काये
कृतान्ताद्भयं
सर्वं
वस्तु भयान्वितं भुवि न्éणां
वैराग्यं एवाभयं । । ३.३१
। ।
आक्रान्तं
मरणेन जन्म जरसा चात्युज्ज्वलं
यौवनं
सन्तोषो
धनलिप्सया शममुखं प्रौढाङ्गनाविभ्रमैः
।
लोकैर्मत्सरिभिर्गुणा
वनभुवो व्यालैर्नृपा दुर्जनैर्
अस्थैर्येण
विभूतयोऽप्यपहता ग्रस्तं न
किं केन वा । । ३.३२
। ।
आधिव्याधिशतैर्जनस्य
विविधैरारोग्यं उन्मूल्यते
लक्ष्मीर्यत्र
पतन्ति तत्र विवृतद्वारा इव
व्यापदः ।
जातं
जातं अवश्यं आशु विवशं मृत्युः
करोत्यात्मसात्
तत्किं
तेन निरङ्कुशेन विधिना
यन्निर्मितं सुस्थिरं । ।
३.३३
। ।
भोगास्तुङ्गतरङ्गभङ्गतरलाः
प्राणाः क्षणध्वंसिनः
स्तोकान्येव
दिनानि यौवनसुखं स्फूर्तिः
प्रियासु स्थिता ।
तत्संसारं
असारं एव निखिलं बुद्ध्वा
बुधा बोधका
लोकानुग्रहपेशलेन
मनसा यत्नः समाधीयतां । ।
३.३४
। ।
भोगा
मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चला
आयुर्वायुविघट्टिताब्जपटलीलीनाम्बुवद्भङ्गुरं
।
लीला
यौवनलालसास्तनुभृतां इत्याकलय्य
द्रुतं
योगे
धैर्यसमाधिसिद्धिसुलभे
बुद्धिं विदध्वं बुधाः । ।
३.३५
। ।
आयुः
कल्लोललोलं कतिपयदिवसस्थायिनी
यौवनश्रीर्
अर्थाः
सङ्कल्पकल्पा घनसमयतडिद्विभ्रमा
भोगपूगाः ।
कण्ठाश्लेषोपगूढ
तदपि च न चिरं यत्प्रियाभः
प्रणीतं
ब्रह्मण्यासक्तचित्ता
भवत भवमयाम्भोधिपारं तरीतुं
। । ३.३६
। ।
कृच्छ्रेणामेध्यमध्ये
नियमिततनुभिः स्थीयते गर्भवासे
कान्ताविश्लेषदुःखव्यतिकरविषमो
यौवने चोपभोगः ।
वामाक्षीणां
अवज्ञाविहसितवसतिर्वृद्धभावोऽन्यसाधुः
संसारे
रे मनुष्या वदत यदि सुखं स्वल्पं
अप्यस्ति किञ्चिथ् । । ३.३७
। ।
व्याघ्रीव
तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती
रोगाश्च
शत्रव इव प्रहरन्ति देहं ।
आयुः
परिस्रवन्ति भिन्नघटादिवाम्भो
लोकस्तथाप्यहितं
आचरतीति चित्रं । । ३.३८
। ।
भोगा
भङ्गुरवृत्तयो बहुविधास्तैरेव
चायं भवस्तत्
कस्येह
कृते परिभ्रमत रे लोकाः कृतं
चेष्टतैः ।
आशापाशशतापशान्तिविशदं
चेतःसमाधीयतां
कामोत्पत्तिवशात्स्वधामनि
यदि श्रद्देयं अस्मद्वचः ।
। ३.३९
। ।
सखे
धन्याः केचित्त्रुटितभवबन्धव्यतिकरा
वनान्ते
चित्तान्तर्विषं अविषयाशीत्विषगताः
।
शरच्चन्द्रज्योत्स्नाधवलगगनाभोगसुभगां
नयन्ते
ये रात्रिं सुकृतचयचिन्तैकशरणाः
। । ३.३९*१
। ।
ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्गणांस्तृणकणान्यत्र
स्थितो मन्यते
यत्स्वादाद्विरसा
भवन्ति विभवास्त्रैलोक्यराज्यादयः
।
भोगः
कोऽपि स एव एक परमो नित्योदितो
जृम्भते
भोः
साधो क्षणभङ्गुरे तदितरे
भोगे रतिं मा कृथाः । । ३.४०
। ।
सा
रम्या नगरी महान्स नृपतिः
सामन्तचक्रं च तत्
पार्श्वे
तस्य च सा विदग्धपरिषत्ताश्चन्द्रबिम्बाननाः
।
उद्वृत्तः
स राजपुत्रनिवहस्ते वन्दिनस्ताः
कथाः
सर्वं
यस्य वशादगात्स्मृतिपथं
कालाय तस्मै नमः । । ३.४१
। ।
यत्रानेकः
क्वचिदपि गृहे तत्र तिष्ठत्यथैको
यत्राप्येकस्तदनु
बहवस्तत्र नैकोऽपि चान्ते
।
इत्थं
नयौ रजनिदिवसौ लोलयन्द्वाविवाक्षौ
कालः
कल्यो भुवनफलके क्रडति
प्राणिशारैः । । ३.४२
। ।
आदित्यस्य
गतागतैरहरहः संक्षीयते जीवितं
व्यापारैर्बहुकार्यभारगुरुभिः
कालोऽपि न ज्ञायते ।
दृष्ट्वा
जन्मजराविपत्तिमरणं त्रासश्च
नोत्पद्यते
पीत्वा
मोहमयीं प्रमादमदिरां
उन्मत्तभूतं जगथ् । । ३.४३
। ।
रात्रिः
सैव पुनः स एव दिवसो मत्वा
मुधा जन्तवो
धावन्त्युद्यमिनस्तथैव
निभृतप्रारब्धतत्तत्क्रियाः
।
व्यापारैः
पुनर्उक्तभूतविषयैरित्थं
विधेनामुना
संसारेण
कदर्थिता वयं अहो मोहान्न
लज्जामहे । । ३.४४
। ।
न
ध्यानं पदं ईश्वरस्य
विधिवत्संसारविच्छित्तये
स्वर्गद्वारकपाटपाटनपटुर्धर्मोऽपि
नोपार्जितः ।
नारीपीनपयोधरोरुयुगलं
स्वप्नेऽपि नालिङ्गितं
मातुः
केवलं एव यौवनवनच्छेदे कुठारा
वयं । । ३.४५
। ।
नाभ्यस्ता
प्रतिवादिवृन्ददमनी विद्या
विनीतोचिता
खड्गाग्रैः
करिकुम्भपीठदलनैर्नाकं न
नीतं यशः ।
कान्ताक्ॐअलपल्लवाधररसः
पीतो न चन्द्रोदये
तारुण्यं
गतं एव निष्फलं अहो शून्यालये
दीपवथ् । । ३.४६
। ।
विद्या
नाधिगता कलङ्करहिता वित्तं
च नोपार्जितं
शुश्रूषापि
समाहितेन मनसा पित्रोर्न
सम्पादिता ।
आलोलायतलोचनाः
प्रियतमाः स्वप्नेऽपि
नालिङ्गिताः
कालोऽयं
परपिण्डलोलुपतया काकैरिव
प्रेर्यते । । ३.४७
। ।
वयं
येभ्यो जाताश्चिरपरिगता एव
खलु ते
समं
यैः संवृद्धाः स्मृतिविषयतां
तेऽपि गमिताः ।
इदानीं
एते स्मः प्रतिदिवसं आसन्नपतना
गतास्तुल्यावस्थां
सिकतिलनदीतीरतरुभिः । । ३.४८
। ।
आयुर्वर्षशतं
न्éणां
परिमितं रात्रौ तद्अर्धं गतं
तस्यार्धस्य
परस्य चार्धं अपरं बालत्ववृद्धत्वयोः
।
शेषं
व्याधिवियोगदुःखसहितं
सेवादिभिर्नीयते
जीवे
वारितरङ्गचञ्चलतरे सौख्यं
कुतः प्राणिनां । । ३.४९
। ।
क्षणं
बालो भूत्वा क्षणं पै युवा
कामरसिकः
क्षणं
वित्तैर्हीनः क्षणं अपि च
सम्पूर्णविभवः ।
जराजीर्णैरङ्गैर्नट
इव बलीमण्डिततनूर्
नरः
संसारान्ते विशति यमधानीयवनिकां
। । ३.५०
। ।
त्वं
राजा वयं अप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः
ख्यातस्त्वं
विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु
प्रतन्वन्ति नः ।
इत्थं
मानधनातिदूरं उभयोरप्यावयोरन्तरं
यद्यस्मासु
पराङ्मुखोऽसि वयं अप्येकान्ततो
निःस्पृहा । । ३.५१
। ।
अर्थानां
ईशिषे त्वं वयं अपि च गिरां
ईश्महे यावदर्थं
शूरस्त्वं
वादिदर्पव्युपशमनविधावक्षयं
पाटवं नः ।
सेवन्ते
त्वां धनाढ्या मतिमलहतयेमां
अपि श्रोतुकामामय्य्
अप्यास्था
न ते चेत्त्वयि मम नितरां एव
राजन्ननास्था । । ३.५२
। ।
वयं
इह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं
दुकूलैः
सम
इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः
।
स
तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा
विशाला
मनसि
च परितुष्टे कोऽर्थवान्को
दरिद्रः । । ३.५३
। ।
फलं
अलं अशनाय स्वादु पानाय तोयं
क्षितिरपि
शयनार्थं वाससे वल्कलं च ।
नवघनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणामविनयम्
अनुमन्तुं
नोत्सहे दुर्जनानां । । ३.५४
। ।
अश्नीमहि
वयं भिक्षां आशावासो वसीमहि
।
शयीमहि
महीपृष्ठे कुर्वीमहि किं
ईश्वरैः । । ३.५५
। ।
न
नटा ना विटा न गायका न च
सभ्येतरवादचुञ्चवः ।
नृपं
ईक्षितुं अत्र के वयं स्तनभारानमिता
न योषितः । । ३.५६
। ।
विपुलहृदयैरीशैरेतज्जगज्जनितं
पुरा
विधृतं
अपरैर्दत्तं चान्यैर्विजित्य
तृणं यथा ।
इह
हि भुवनान्यन्यैर्धीराश्चतुर्दश
भुञ्जते
कतिपयपुरस्वाम्ये
पुंसां क एष मदज्वरः । । ३.५७
। ।
अभुक्तायां
यस्यां क्षणं अपि न यातं
नृपशतैर्
धुवस्तस्या
लाभे क इव बहुमानः क्षितिभृतां
।
तद्अंशस्याप्यंशे
तद्अवयलेशेऽपि पतयो
विषादे
कर्तव्ये विदधति जडाः प्रत्युत
मुदं । । ३.५८
। ।
मृत्पिण्डो
जलरेखया बलयतिः सर्वोऽप्ययं
नन्वणुः
स्वांशीकृत्य
स एव सङ्गरशतै राज्ञां गणा
भुञ्जते ।
ये
दद्युर्ददतोऽथवा किं अपरं
क्षुद्रा दरिद्रं भृशं
धिग्धिक्तान्पुरुषाधमान्धनकणान्वाञ्छन्ति
तेभ्योऽपि ये । । ३.५९
। ।
स
जातः कोऽप्यासीन्मदनरिपुणा
मूर्ध्नि धवलं
कपालं
यस्योच्चैर्विनिहितं
अलङ्कारविधये ।
नृभिः
प्राणत्राणप्रवणमतिभिः
कैश्चिदधुना
नमद्भिः
कः पुंसां अयं अतुलदर्पज्वरभरः
। । ३.६०
। ।
परेषां
चेतांसि प्रतिदिवसं आराध्य
बहुधा
प्रसादं
किं नेतुं विशसि हृदय क्लेशकलितं
।
प्रसन्ने
त्वय्यन्तःसवयमुदितचिन्तामणिगणो
विविक्तः
सङ्कल्पः किं अभिलषितं पुष्यति
न ते । । ३.६१
। ।
सत्यां
एव त्रिलोकीसरिति
हरशिरश्चुम्बिनीवच्छटायां
सद्वृत्तिं
कल्पयन्त्यां बटविटपभवैर्वल्कलैः
सत्फलैश्च ।
कोऽयं
विद्वान्विपत्तिज्वरजनितरुजातीवदुःखासिकानां
वक्त्रं
वीक्षेत दुःस्थे यदि हि न
विभृयात्स्वे कुटुम्बेऽनुकम्पां
। । ३.६१*१
। ।
परिभ्रमसि
किं मुधा क्वचन चित्त विश्राम्यतां
स्वयं
भवति यद्यथा भवति तत्तथा
नान्यथा ।
अतीतं
अननुस्मरन्नपि च भाव्यसङ्कल्पयन्नतर्कित
समागमानुभवामि
भोगनाहं । । ३.६२
। ।
एतस्माद्विरमेन्द्रियार्थगहनादायासकादाश्रयश्रेयो
मार्गं
अशेषदुःखशमनव्यापारदक्षं
क्षणात् ।
स्वात्मीभावं
उपैहि सन्त्यज निजां कल्लोललोलं
गतिं
मा
भूयो भज भङ्गुरां भवरतिं चेतः
प्रसीदाधुना । । ३.६३
। ।
मोहं
मार्जय तां उपार्जय रतिं
चन्द्रार्धचूडामणौ
चेतः
स्वर्गतरङ्गिणीतटभुवां
आसङ्गं अङ्गीकुरु ।
को
वा वीचिषु बुद्बुदेषु च
तडिल्लेखासु च श्रीषु च
ज्वालाग्रेषु
च पन्नगेषु सरिद्वेगेषु च
चप्रत्ययः । । ३.६४
। ।
चेतश्चिन्तय
मा रमां सकृदिमां अस्थायिनीं
आस्थया
भूपालभ्रुकुटीकुटीविहरणव्यापारपण्याङ्गनां
।
कन्थाकञ्चुकिनः
प्रविश्य भवनद्वाराणि
वाराणसीरथ्या
पङ्क्तिषु
पाणिपात्रपतितां भिक्षां
अपेक्षामहे । । ३.६५
। ।
अग्रे
गीतं सरसकवयः पार्श्वयोर्दाक्षिणात्याः
पश्चाल्लीलावलयरणितं
चामरग्राहिणीनां ।
यद्यस्त्येवं
कुरु भवरसास्वादने लम्पटत्वं
नो
चेच्चेतः प्रविश सहसा निर्विकल्पे
समाधौ । । ३.६६
। ।
प्राप्ताः
श्रियः सकलकामदुधास्ततः किं
न्यस्तं
पदं शिरसि विद्विषतां ततः
किं ।
सम्पादिताः
प्रणयिनो विभवैस्ततः किं
कल्पं
स्थितास्तनुभृतां तनवस्ततः
किं । । ३.६७
। ।
भक्तिर्भवे
मरणजन्मभयं हृदिस्थं
स्नेहो
न बन्धुषु न मन्मथजा विकाराः
।
संसर्ज
दोषरहिता विजया वनान्ता
वैराग्यं
अस्ति किं इतः परमर्थनीयं ।
। ३.६८
। ।
तस्मादनन्तं
अजरं परमं विकासि
तद्ब्रह्म
चिन्तय किं एभिरसद्विकल्पैः
।
यस्यानुषङ्गिण
इमे भुवनाधिपत्यभोगादयः
कृपणलोकमता
भवन्ति । । ३.६९
। ।
पातालं
आविशसि यासि नभो विलङ्घ्य
दिङ्मण्डलं
भ्रमसि मानस चापलेन ।
भ्रान्त्यापि
जातु विमलं कथं आत्मनीनं
न
ब्रह्म संसरसि विर्वृतिमं
एषि येन । । ३.७०
। ।
किं
वेदैः स्मृतिभिः पुराणपठनैः
शास्त्रैर्महाविस्तरैः
स्वर्गग्रामकुटीनिवासफलदैः
कर्मक्रियाविभ्रमैः ।
मुक्त्वैकं
भवदुःखभाररचनाविध्वंसकालानलं
स्वात्मानन्दपदप्रवेशकलनं
शेसैर्वाणिग्वृत्तिभिः ।
। ३.७१
। ।
नायं
ते समयो रहस्यं अधुना निद्राति
नाथो यदि
स्थित्वा
द्रक्ष्यति कुप्यति प्रभुरिति
द्वारेषु येषां वचः ।
चेतस्तानपहाय
याहि भवनं देवस्य विश्वेशितुर्
निर्दौवारिकनिर्दयोक्त्य्अपरुषं
निःस्ॐअशर्मप्रदं । । ३.७१*१
। ।
यतो
मेरुः श्रीमान्निपतति
युगान्ताग्निवलितः
समुद्राः
शुष्यन्ति प्रचुरमकरग्राहनिलयाः
।
धरा
गच्छत्यन्तं धरणिधरपादैरपि
धृता
शरीरे
का वार्ता करिकलभकर्णाग्रचपले
। । ३.७२
। ।
गात्रं
सङ्कुचितं गतिर्विगलिता
भ्रष्टा च दन्तावलिर्
दृष्टिर्नक्ष्यति
वर्धते वधिरता वक्त्रं च
लालायते ।
वाक्यं
नाद्रियते च बान्धवजनो भार्या
न शुश्रूषते
हा
कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः
पुत्रोऽप्यमित्रायते । ।
३.७३
। ।
वर्णं
सितं शिरसि वीक्ष्य शिरोरुहाणां
स्थानं
जरापरिभवस्य तदा पुमांसं ।
आरोपितांस्थिशतकं
परिहृत्य यान्ति
चण्डालकूपं
इव दूरतरं तरुण्यः । । ३.७४
। ।
यावत्स्वस्थं
इदं शरीरं अरुजं यावच्च दूरे
जरा
यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता
यावत्क्षयो नायुषः ।
आत्मश्रेयसि
तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो
महान्
सन्दीप्ते
भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः
कीदृशः । । ३.७५
। ।
तपस्यन्तः
सन्तः किं अधिनिवसामः सुरनदीं
गुणोदारान्दारानुत
परिचरामः सविनयं ।
पिबामः
शास्त्रौघानुतविविधकाव्यामृतरसान्
न
विद्मः किं कुर्मः कतिपयनिमेषायुषि
जने । । ३.७६
। ।
दुराराध्याश्चामी
तुरगचलचित्ताः क्षितिभुजो
वयं
तु स्थूलेच्छाः सुमहति फले
बद्धमनसः ।
जरा
देहं मृत्युर्हरति दयितं
जीवितं इदं
सखे
नान्यच्छ्रेयो जगति विदुषेऽन्यत्र
तपसः । । ३.७७
। ।
माने
म्लायिनि खण्डिते च वसुनि
व्यर्थे प्रयातेऽर्थिनि
क्षीणे
बन्धुजने गते परिजने नष्टे
शनैर्यौवने ।
युक्तं
केवलं एतदेव सुधियां
यज्जह्नुकन्यापयःपूताग्राव
गिरीन्द्रकन्दरतटीकुञ्जे
निवासः क्वचिथ् । । ३.७८
। ।
रम्याश्चन्द्रमरीचयस्तृणवती
रम्या वनान्तस्थली
रम्यं
साधुसमागमागतसुखं काव्येषु
रम्याः कथाः ।
कोपोपाहितबाष्पबिन्दुतरलं
रम्यं प्रियाया मुखं
सर्वं
रम्यं अनित्यतां उपगते चित्ते
न किञ्चित्पुनः । । ३.७९
। ।
रम्यं
हर्म्यतलं न किं वसतये श्रव्यं
न गेयादिकं
किं
वा प्राणसमासमागमसुखं
नैवाधिकप्रीतये ।
किन्तु
भ्रान्तपतङ्गक्षपवनव्यालोलदीपाङ्कुरच्छाया
चञ्चलं
आकलय्य सकलं सन्तो वनान्तं
गताः । । ३.८०
। ।
आ
संसारात्त्रिभुवनं इदं
चिन्वतां तात्तादृङ्नैवास्माकं
नयनपदवीं
श्रोत्रमार्गं गतो वा ।
योऽयं
धत्ते विषयकरिणो गाढगूढाभिमानक्षीवस्यान्तः
करणकरिणः
संयमालानलीलां । । ३.८१
। ।
यदेतत्स्वच्छन्दं
विहरणं अकार्पण्यं अशनं
सहार्यैः
संवासः श्रुतं उपशमैकव्रतफलं
।
मनो
मन्दस्पन्दं बहिरपि चिरस्यापि
विमृशन्न
जाने
कस्यैषा परिणतिरुदारस्य तपसः
। । ३.८२
। ।
जीर्णा
एव मनोरथाश्च हृदये यातं च
तद्यौवनं
हन्ताङ्गेषु
गुणाश्बन्ध्यफलतां याता
गुणज्ञैर्विना ।
किं
युक्तं सहसाभ्युपैति बलवान्कालः
कृतान्तोऽक्षमी
हा
ज्ञातं मदनान्तकाङ्घ्रियुगलं
मुक्त्वास्ति नान्यो गतिः
। । ३.८३
। ।
महेश्वरे
वा जगतां अधीश्वरे
जनार्दने
वा जगद्अन्तरात्मनि ।
न
वस्तुभेदप्रतिपत्तिरस्ति
मे
तथापि
भक्तिस्तरुणेन्दुशेखरे ।
। ३.८४
। ।
स्फुरत्स्फारज्योत्स्नाधवलिततले
क्वापि पुलिने
सुखासीनाः
शान्तध्वन्तिसु रजनीषु
द्युसरितः ।
भवाभोगोद्विग्नाः
शिव शिव शिवेत्युच्चवचसः
कदा
यास्यामोऽतर्गतबहुलबाष्पाकुलदशां
। । ३.८५
। ।
महादेवो
देवः सरिदपि च सैषा सुरसरिद्गुहा
एवागारं
वसनं अपि ता एव हरितः ।
सुहृदा
कालोऽयं व्रतं इदं अदैन्यव्रतं
इदं
कियद्वा
वक्ष्यामो वटविटप एवास्तु
दयिता । । ३. ।
।
वितीर्णे
सर्वस्वे तरुणकरुणापूर्णहृदयाः
स्मरन्तः
संसारे विगुणपरिणामां विधिगतिं
।
वयं
पुण्यारण्ये परिणतशरच्चन्द्रकिरणास्
त्रियामा
नेस्यामो हरचरणचिन्तैकशरणाः
। । ३.८६
। ।
कदा
वाराणस्यां अमरतटिनीरोधसि
वसन्
वसानः
कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटं
।
अये
गौरीनाथ त्रिपुरहर शम्भो
त्रिनयन
प्रसीदेत्याक्रोशन्निमिषं
इव नेष्यामि दिवसान् । । ३.८७
। ।
उद्यानेषु
विचित्रभोजनविधिस्तीव्रातितीव्रं
तपः
कौपीनावरणं
सुवस्त्रं अमितं भिक्षाटनं
मण्डनं ।
आसन्नं
मरणं च मङ्गलसमं यस्यां
समुत्पद्यते
तां
काशीं परिहृत्य हन्त विबुधैरन्यत्र
किं स्थीयते । । ३. ।
।
स्नात्वा
गाङ्गैः पयोभिः शुचिकुसुमफलैरर्चयित्वा
विभो त्वा
ध्येये
ध्यानं निवेश्य क्षितिधरकुहरग्रावपर्यङ्कमूले
।
आत्मारामः
फलाशी गुरुवचनरतस्त्वत्प्रसादात्स्मरारे
दुःखं
मोक्ष्ये कदाहं समकरचरणे
पुंसि सेवासमुत्थं । । ३.८८
। ।
एकाकी
निःस्पृहः शान्तः पाणिपात्रो
दिगम्बरः ।
कदा
शम्भो भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्षमः
। । ३.८९
। ।
पाणिं
पात्रयतां निसर्गशुचिना
भैक्षेण सन्तुष्यतां
यत्र
क्वापि निषीदतां बहुतृणं
विश्वं मुहुः पश्यतां ।
अत्यागेऽपि
तनोरखण्डपरमानन्दावबोधस्पृशा
मध्वा
कोऽपि शिवप्रसादसुलभः
सम्पत्स्यते योगिनां । । ३.९०
। ।
कौपीनं
शतखण्डजर्जरतरं कन्था
पुनस्तादृशी
नैश्चिन्त्यं
निरपेक्षभैक्ष्यं अशनं निद्रा
श्मशाने वने ।
स्वातन्त्र्येण
निरङ्कुशं विहरणं स्वान्तं
प्रशान्तं सदा
स्थैर्यं
योगमहोत्सवेऽपि च यदि
त्रैलोक्यराज्येन किं । ।
३.९१
। ।
ब्रह्माण्डं
मण्डलीमात्रं किं लोभाय
मनस्विनः ।
शफरीस्फुर्तेनाब्धिः
क्षुब्धो न खलु जायते । । ३.९२
। ।
मातर्लक्ष्मि
भजस्व कञ्चिदपरं मत्काङ्क्षिणी
मा स्म भूर्
भोगेषु
स्पृहयालवस्तव वशे का निःस्पृहाणां
असि ।
सद्यः
स्यूतपलाशपत्रपुटिकापात्रैः
पवित्रीकृतैर्
भिक्षावस्तुभिरेव
सम्प्रति वयं वृत्तिं समीहामहे
। । ३.९३
। ।
महाशय्या
पृथ्वी विपुलं उपधानं भुजलतां
वितानं
चाकाशं व्यजनं अनुकूलोऽयं
अनिलः ।
शरच्चन्द्रो
दीपो विरतिवनितासङ्गमुदितः
सुखी
शान्तः शेते मुनिरतनुभूतिर्नृप
इव । । ३.९४
। ।
भिक्षासी
जनमध्यसङ्गरहितः स्वायत्तचेष्टः
सदा
हानादानविरक्तमार्गनिरतः
कश्चित्तपस्वी स्थितः ।
रथ्याकीर्णविशीर्णजीर्णवसनः
सम्प्राप्तकन्थासनो
निर्मानो
निरहङ्कृतिः शमसुखाभोगैकबद्धस्पृहः
। । ३.९५
। ।
चण्डालः
किं अयं द्विजातिरथवा शूद्रोऽथ
किं तापसः
किं
वा तत्त्वविवेकपेशलमतिर्योगीश्वरः
कोऽपि किं ।
इत्युत्पन्नविकल्पजल्पमुखरैराभाष्यमाणा
जनैर्
न
क्रुद्धाः पथि नैव तुष्टमनसो
यान्ति स्वयं योगिनः । । ३.९६
। ।
हिंसाशून्यं
अयत्नलभ्यं अशनं धात्रा
मरुत्कल्पितं
व्यालानं
पशवस्तृणाङ्कुरभुजस्तुष्टाः
स्थलीशायिनः ।
संसारार्णवलङ्घनक्षमधियां
वृत्तिः कृता सा नृणां
तां
अन्वेषयतां प्रयान्ति सततं
सर्वं समाप्तिं गुणाः । ।
३.९७
। ।
गङ्गातीरे
हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य
ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना
योगनिद्रां गतस्य ।
किं
तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र
ते निर्विशङ्काः
कण्डूयन्ते
जरठहरिणाः स्वाङ्गं अङ्गे
मदीये । । ३.९८
। ।
जीर्णाः
कन्था ततः किं सितं अमलपटं
पट्टसूत्रं ततः किं
एका
भार्या ततः किं हयकरिसुगणैरावृतो
वा ततः किं ।
भक्तं
भुक्तं ततः किं कदशनं अथवा
वासरान्ते ततः किं
व्यक्तज्योतिर्न
वान्तर्मथितभवभयं वैभवं वा
ततः किं । । ३. ।
।
पाणिः
पात्रं पवित्रं भ्रमणपरिगतं
भैक्ष्यं अक्षय्यं अन्नं
विस्तीर्णं
वस्त्रं आशादशकं अचपलं तल्पं
अस्वल्पं उर्वीं ।
येषां
निःसङ्गताङ्गीकरणपरिणतस्वान्तसन्तोषिणस्ते
धन्याः
संन्यस्तदैन्यव्यतिकरनिकराः
कर्म निर्मूलयन्ति । । ३.९९
। ।
त्रैलोक्याधिपतित्वं
एव विरसं यस्मिन्महाशासने
तल्लब्ध्वासनवस्त्रमानघटने
भोगे रतिं मा कृथाः ।
भोगः
कोऽपि स एक एव परमो नित्योदिता
जृम्भने
यत्स्वादाद्विरसा
भवन्ति विसयास्त्रैलोक्यराज्यादयः
। । ३.९९*१
। ।
मातर्मेदिनि
तात मारुति सखे तेजः सुबन्धो
जल
भ्रातर्व्य्ॐअ
निबद्ध एष भवतां अन्त्यः
प्रणामाञ्जलिः ।
युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतस्फारस्फुरन्निर्मलज्ञानापास्त
समस्तमोहमहिमा
लीने परब्रह्मणि । । ३.१००
। ।
शय्या
शैलशिलागृहं गिरिगुहा वस्त्रं
तरुणां त्वचः
सारङ्गाः
सुहृदो ननु क्षितिरुहां
वृत्तिः फलैः क्ॐअलैः ।
येसां
निर्झरं अम्बुपानं उचितं
रत्यै तु विद्याङ्गना
मन्ये
ते परमेश्वराः शिरसि यरि बद्धो
न सेवाञ्जलिः । । ३.१००*१
। ।
धैर्यं
यस्य पिता क्षमा च जननी
शान्तिश्चिरं गेहिनी
सत्यं
मित्रं इदं दया च भगिनी भ्राता
मनःसंयमः ।
शय्या
भूमितलं दिशोऽपि वसनं ज्ञानामृतं
भोजनं
ह्येते
यस्य कुटुम्बिनो वद सखे
कस्माद्भयं योगिनः । । ३.१००*२
। ।
अहो
वा हारे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि
वा
मणौ
वा लोष्ठे वा कुसुमशयने वा
दृषदि वा ।
तृणे
वा स्त्रैणे वा मम समदृशो
यान्ति दिवसाः
क्वचित्पुण्यारण्ये
शिव शिव शिवेति प्रलपतः । ।
३.१००*३
। ।
No comments:
Post a Comment